از ملی شدن نفت تا ملی شدن فن آوری هسته ای

بیش از ۶۰ سال پیش که صنعت نفت ملی شد و اختیار طلای سیاه به ایرانیان بازگردانده شد کسی فکر نمی‌کرد به زودی روزی فرا برسد که نیاز باشد ایران با وجود ذخایر عظیم نفت و گاز، لازم ببیند سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارد و برای ملی شدن فن اوری هسته‌ای تلاش کند. چرا که در عصر حاضر و با شرایط امروز، وابستگی به منابع نفتی رو به اتمام و سوخت‌های فسیلی علاوه بر آثار منفی بر روی محیط زیست در آینده‌ای نه چندان دور بر روی اقتصاد تاثیر مستقیمی خواهد گذاشت.

با وجود اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین کشورهای نفت خیز جهان به شمار می‌رود اما شاید طی ۸۶ سال آینده این افتخار بزرگ به بحرانی عظیم و لاینحل تبدیل شود. در حالیکه حرکت گسترده کشورهای جهان به سوی تولید و استفاده از انرژی مشهور به انرژی سبز، پاک، قابل احیا، دوستدار محیط زیست یا انرژی آینده از سال‌های پیش آغاز شده است می‌توان دید که مسئولان با تکیه بر منابع نفتی و گازی توجه چندانی به همسو شدن با دیگر کشورهای جهان از خود نشان نداده‌اند.

در این میان استفاده از منابع جایگزین انرژی از راه حل‌هایی است که کشورهای بسیاری استفاده از آن را آغاز کرده‌اند، اما شاید سال‌ها طول کشید تا ایرانیان به این نکته پی ببرند که سوخت‌های فسیلی بالاخره روی به پایان می‌رسد و باید به طور جدی دنبال جایگزین گشت و بهترین گزینه به جای سوخت‌های فسیلی دستیابی به فن آوری‌های هسته‌ای برای تولید انرژی است هر چند که ایرانیان از زمان پهلوی نیز گوشه چشمی به فن آوری هسته‌ای داشتند.

به گواه تاریخ، اولین تلاش‌های ایران برای دستیابی به فناوری هسته‌ای به دهه ۵۰ میلادی باز می‌گردد. نخستین کشوری که ایران را به دستیابی به فناوری هسته‌ای ترغیب و این تکنولوژی را به ایران منتقل کرد ایالات متحده آمریکا بود. در سال ۱۹۵۸ ، ایران به عضویت آژانس بین المللی انرژی اتمی ( I. A. E. A ) درآمد و از این زمان به بعد نمایندگان ایران در نشست‌های آژانس حضور داشتند.

در سال ۱۹۶۵ ، پس از طرح الحاق ایران به کنوانسیون آژانس بین المللی، این مسئله در اداره حقوقی وزارت امور خارجه وقت ایران توسط آقایان هرمیداس باوند، پرویز مهدوی و عضدالدین کاظمی که اولین تیم حقوقی هسته‌ای ایران را تشکیل می‌دادند، بررسی شد و ایران در‌‌ همان سال، این قرارداد را با آژانس به امضاء رساند.

در سال ۱۹۶۷ ، امریکا اولین رآکتور تحقیقاتی ۵ مگاواتی آب سبک را به ایران فروخت و شرکت امریکایی AMF ، این رآکتور را در دانشگاه تهران نصب و راه اندازی کرد. این رآکتور از اورانیوم غنی شده با خلوص ۹۳ درصد استفاده می‌کرد و امریکا پیش از وقوع انقلاب اسلامی، حدود ۵ کیلوگرم سوخت اورانیوم غنی شده سطح بالا به ایران داد که تحت نظارت و تدابیر حفاظتی آژانس بین المللی انرژی اتمی در انبار سوخت مصرف شده در محل رآکتور تهران نگهداری می‌شود و تا امروز مرتباً تحت بازرسی رسمی و غیر رسمی کار‌شناسان و بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی است. در سال ۱۹۶۸ ، ایران پیمان عدم تکثیر سلاحهای هسته‌ای ( N. P. T ) را پذیرفت و در سال ۱۹۷۰ ، آن را در مجلس شورای ملی به تصویب رساند.

اندکی بعد در سال ۱۹۷۴(۱۳۵۳) ، شاه سازمان انرژی اتمی ایران ( A. F. O. I ) را تأسیس کرد و دکتر اعتماد، به ریاست آن منصوب شد. این سازمان با گسترش سریع، عهده دار تعهدات سنگین ساخت ۴ نیروگاه در بوشهر و دارخوین، ایجاد تأسیسات آب شیرین کن در بوشهر، تأمین سوخت و پشتیبانی تکنولوژیکی از نیروگاه‌ها و قرارداد ساخت ۴ نیروگاه دیگر در اصفهان و استان مرکزی شد. این مرکز از آن پس مرکز تحقیقات هسته‌ای ( NRC ) نام گرفت و رسما فعالیت‌های هسته‌ای ایران آغاز شد.

با پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ سیاست کشورهای غربی نسبت به ایران تغییر کرد و به سیاست تحریم تکنولوژیک ایران تبدیل شد. تحریم‌های بی‌رحمانه و مغرضانه‌ای که به رژیم غاصب و جنایتکاری چون اسرائیل اجازه دسترسی به فن آوری هسته‌ای، کش مکش‌های هسته‌ای ایران اما تا امروز که با روی کار آمدن دولت روحانی و توافق ژنو ادامه دار شده است. توافقی که با ملی شدن فن آوری هسته‌ای فاصله بسیار دارد و به نظر می‌رسد امروز دیگر مصدقی نیست تا به کمک مردم شعار انرژی هسته‌ای حق مسلم ماست را تحقق بخشد.

حتی دکتر اکبر اعتماد، اولین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران قبل از انقلاب هم در ارتباط زنده تلفنی با برنامه «ثریا» از شبکه یک سیما به بی‌اعتمادی به غرب اشاره کرد و گفت: «ایران باید غرب را تهدید بکند که از npt خارج می‌شود. این تهدید جواب می‌دهد چون آن‌ها دوست ندارند که ایران از npt خارج شود. من به پایبندی غرب به توافق اخیر خوشبین نیستم و احتمال می‌دهم در پایان ۶ ماه غرب بهانه‌ای برای ادامه شرایط کنونی پیدا کند.»

این توافق اما از آنجا با حرکتی انقلابی تناقض دارد که در گام اول این توافق تنها ۵ درصد از تحریم‌ها لغو شده و در ازای آن از ۸۰ درصد از حقوق هسته‌ای ایران نادیده گرفته شده است. از سوی دیگر در گام دوم معامله سر ۲۰ درصد دیگر انرژی هسته‌ای است و در ازای آن لغو تنها ۱۰ درصد دیگر از تحریم‌ها! و بعد از آنکه انرژی هسته‌ای به طور کامل تعلیق شد به احتمال زیاد پرونده‌هایی برای حقوق بشر و برنامه موشکی ایران و … تشکیل خواهد شد و مذاکرات را در یک زمان بلندمدت به سمت این مباحث کشیده خواهد شد تا غرب حربه‌ای برای تحریم‌های بیشتر علیه ایران بیابد.

نکته مهم‌تر اما اینجاست که ایران برای سوخت کشتی‌ها به اورانیوم ۴۰ درصد، مصارف دارویی ۲۰ درصد و کشاورزی ۱۲ درصد احتیاج دارد اما با این توافق‌نامه اجازه غنی‌سازی کمتر ۵ درصد به ایران داده شده است و همه این‌ها نشان دهنده این است که با این سیاست‌ها از جشن ملی شدن فن آوری هسته‌ای که نیاز مبرم کشور است خبری نیست که نیست.

سئوال اصلی اینجا است که چرا ایران به انرژی هسته‌ای نیاز دارد؟ این در حالی است که همگان اذعان دارند که انرژی هسته‌ای، کلید تعیین کننده استقلال و عدم استقلال کشور‌ها در دنیای آینده است. با توجه به محدودیت منابع خداداد سوخت فسیلی، فناوری اکتسابی در زمینه سوخت پاک و انرژی هسته‌ای، نقش مهم و برجسته‌ای در تعیین شاخص‌های اقتدار و استقلال کشور‌ها ایفا می‌کنند. در نظام جهانی فعلی، دستیابی به چرخه سوخت هسته‌ای بر اقتدار سیاسی می‌افزاید و در فرآیند چانه زنی‌ها و کشمکش‌های دیپلماتیک و قرارداد‌ها و عهدنامه‌ها، بر کارآیی دارندگان انرژی اتمی اثرگذار است.

اورانیوم امروز خود یک عامل تعیین کننده برای سیطره قدرت در جهان به شمار می‌رود و دستیابی به فناوری غنی سازی اورانیوم و ایجاد نیروگاه‌های اتمی، شرایط سلطه از پیش تعیین شده را که بعد از پایان جنگ سرد و شکل گیری روابط جدید بین المللی به وجود آمده است، به چالش می‌گیرد و قدرت‌ها را به دوباره سازی روابط تهدید می‌کند. دانش هسته‌ای میعادگاه دانش‌های دیگر است و رشد و توسعه معنادار دانش هسته‌ای ارتقای سطح سایر فناوری‌ها و فنون را به دنبال خواهد داشت. ازاین رو، گفته می‌شود دانش هسته‌ای، دانش حساس و فاخر است و دستیابی به آن موجب ایجاد غرور ملی و پرستیژ ملی در مردم یک جامعه یا کشور خواهد شد. به زبان ساده‌تر انرژی هسته‌ای این روز‌ها همه جا کاربرد دارد و جا ماندن از آن یعنی جا ماندن از دنیا.

یکی از مهم‌ترین موارد استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای، تولید برق از طریق نیروگاههای اتمی است که با توجه به پایان‌پذیر بودن منابع فسیلی و روند رو به رشد توسعه اجتماعی و اقتصادی، استفاده از انرژی هسته‌ای برای تولید برق امری ضروری و لازم است. شواهد علمی نشان می‌دهد تقاضای برق در کشور به طور متوسط سالانه ۸ درصد افزایش می‌یابد و این بدین مفهوم است که در سال ۲۰۲۰ میلادی ایران روزانه به ۷۰ هزار مگا بایت برق نیازمند است؛ در صورتی که تولید کنونی امروز ایران حدود ۳۱ هزار مگا وات است.

از طرف دیگر ۱۸ درصد برق کشور از نفت تولید می‌شود یعنی برای تولید این میزان برق به حدود ۱۱۳ میلیون بشکه نفت نیاز است و با توجه به تولید روزانه ۴ میلیون بشکه نفت در کشور، ایران در سال ۲۰۲۰ به یکی از بزرگ‌ترین وارد کنندگان نفت جهان تبدیل خواهد شد و همین مساله نیاز به فن آوری هسته‌ای را روشن‌تر می‌کند. گفتنی است، تولید برق هسته‌ای از برنامه‌های کلان جمهوری اسلامی است که در این زمینه داشتن چرخه سوخت هسته‌ای و توسعه نیروگاه‌های اتمی نقش مهمی دارند.

در کشورهای پیشرفته صنعتی، به صورت گسترده از انرژی هسته‌ای در پزشکی استفاده می‌کنندو اینجاست که با توجه به شیوع برخی از بیماری‌ها از جمله سرطان، ضرورت تقویت طب هسته‌ای در کشورهای در حال توسعه مانند ایران هر روز بیشتر می‌شود. اولین استفاده کلینیکی مواد رادیواکتیو، در سال ۱۹۳۷ جهت درمان لوسمی در دانشگاه کالیفرنیا در برکلی بود. بعد از آن در ۱۹۴۶ با استفاده از این مواد توانستند در یک بیمار مبتلا به سرطان تیروئید از پیشرفت این بیماری جلوگیری کنند. در دهه ۱۹۷۰ توانستند با جاروب نمودن از ارگانهای دیگر بدن مانند کبد و طحال، تومورهای مغزی و مجاری گوارشی تصاویری را تهیه کنند. در دهه ۱۹۸۰ از رادیو دارو‌ها جهت تشخیص بیماری‌های قلبی استفاده کردند و هم اکنون نیز با ضریب اطمینان بسیار بالایی از پزشکی هسته‌ای در درمان و تشخیص و پیگیری روند درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود.

نمونه‌های زیر تنها چند مورد از مهم‌ترین کاربردهای انرژی هسته‌ای در علم پزشکی هستند: رادیو گرافی • گامااسکن • استرلیزه کردن هسته‌ای و میکروب زدایی وسایل پزشکی با پرتو‌های هسته‌ای • رادیو بیولوژی • تهیه و تولید کیتهای رادیو دارویی جهت مراکز پزشکی هسته‌ای • تهیه و تولید رادیو دارویی جهت تشخیص بیماری تیروئید و درمان آن‌ها • تهیه و تولید کیتهای هورمونی • تشخیص و درمان سرطان پروستات • تشخیص سرطان کولون، روده کوچک و برخی سرطانهای سینه • تشخیص تومورهای سرطانی و بررسی تومورهای مغزی، سینه و ناراحتی وریدی • تصویر برداری بیماریهای قلبی، تشخیص عفونت‌ها و التهاب مفصلی، آمبولی و لخته‌های وریدی • تهیه و تولید رادیوداروی ید ۱۳۱ • موارد دیگری چون تشخیص کم خونی، کنترل رادیو داروهای خوراکی و تزریقی و …

نکته اما اینجاست که بسیاری از داروهایی که برای درمان بیماریهای خاص چون سرطان مورد نیاز است و از رادیواکتیو و انرژی هسته‌ای برای تولید آن کمک گرفته می‌شوند طول عمر پایینی دارند که واردات آن به کشور ممکن نیست و بنابراین دست یابی به علم هسته‌ای برای تولید این دارو‌ها در داخل کشور ضروری است.

تکنیکهای هسته‌ای برای شناسایی حوزه‌های آب زیر زمینی، هدایت آب‌های سطحی و زیر زمینی، کشف و کنترل نشت و ایمنی سد‌ها هم مورد استفاده قرار می‌گیرد و حتی در شیرین کردن آبهای شور نیز کاربرد دارد. علاوه بر موارد گفته شده اما انرژی هسته‌ای در کشاورزی، باستان‌شناسی و صنعت کاربردهای ویژه و مهمی دارد. از سوی دیگر ساخت تجهیزاتی چون زیر دریایی هسته‌ای می‌تواند به اقتدار ایران در منطقه بیافزاید و همانطور که دریادار سیاری هم اعلام کرد ایران توانایی ساخت زیردریایی هسته‌ای با نیاز به غنی سازی ۹۷ درصدی اورانیوم را دارد.

دریادار حبیب الله سیاری، فرمانده نیروی دریایی در این خصوص گفته بود: «زمانی که ما صاحب فناوری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای هستیم، پس می‌توانیم ساخت سامانه رانش زیردریایی اتمی را هم در دستور کار قرار دهیم.» تا به این ترتیب بر توانایی ایران در دستیابی به زیر دریایی هسته‌ای تاکید کند.

در هر حال نکته اینجاست که ایران چه بخواهد و چه نخواهد باید به زودی با سوخت‌های فسیلی خداحافظی کند و ملی شدن فن آوری هسته‌ای را جشن بگیرد. امروز در حالی که علم هسته‌ای و دانشمندان هسته‌ای در کشور موجود هستند، تسلط بر فن آوری‌های هسته‌ای برای ایران دور از دسترس نیست و به نظر می‌رسد همین امر است که به مذاق غربی‌ها خوش نیامده است.

ایران که یک بار تجربه ملی شدن صنعت نفت را داشته و فراز و نشیب‌های زیادی را در آن روز‌ها پشت سر گذاشته، با کارشکنی‌ها و روشنفکری‌هایی که به ضرر کشور است به خوبی آشناست. هنوز از یاد‌ها نرفته است که تنها سه سال از روزهای طلایی اتحاد ملی زیر بیرق سیاه نفت می‌گذشت که نهضت ملی به ورطه نابودی افتاد و با انعقاد و تصویب قرارداد کنسرسیوم در سال ۱۳۳۳ ، صنعت نفت به دامان استعمار بازگشت.

حالا هم به نظر می‌رسد تاریخ تکرار می‌شود و در حالی که همه مردم منتظر جشن ملی شدن فن آوری هسته‌ای بودند و خانواده‌های شهدای هسته‌ای در انتظار تحقق زحمات عزیزان‌شان، برخی روشنفکر‌ها و شاید هم کوتاه فکری‌ها به بهانه بهبود وضع اقتصادی مردمی که سخت‌ترین شرایط را در روزهای گذشته تحمل کرده‌اند و بار‌ها ثابت کرده‌اند که مردم روزهای سخت هستند باعث شده ملی شدن نهایی فن آوری هسته‌ای در ایران به تعویق بیافتد اما تحقق این امر دور نیست.

منبع: هفته نامه زاهدان امروز