سه سال بعد از خیزشهای عربی: چه خبر است؟ چه در پیش است؟

شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه) - خیزش های کشورهای عربی محور تحلیل های فراوانی از سوی محافل سیاسی و رسانه ای بوده است. آنچه می خوانید گزارش سرویس ترجمه شفقنا از مقاله مری-لوییس گوماچیان، لارا اسمیت-اسپارک در سی ان ان درباره وضعیت خیزش های عربی سه یال پس از اولین جرقه های آن در تونس و شعله ور شدن آن در سایر کشورهای عربی است.

بهار عربی: سه سال بعد

مری-لوییس گوماچیان، لارا اسمیت-اسپارک / سی ان ان

زمانی که یک دستفروش تونسی جوان خود را در دسامبر 2010 به آتش کشید، این عمل ناگوار شعله هایی را برافروخت که سراسر جهان عرب را فراگرفت، و به تهدیدی علیه حکومت های استبدادی دیرپا تبدیل شد.

مرگ او موجی از خشم به خاطر فقر، بیکاری، و سرکوب ایجاد کرد که به اعتراضاتی ملی در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا -در تونس، مصر، یمن، بحرین، لیبی، و سوریه- تبدیل شد و به نام بهار عربی شناخته شد.

میلیون ها عرب که بدون امید به اشتغال یا روزنه ای برای تغییر زندگی می کردند، برخاستند و مصمم شدند که چشم انداز سیاسی جهان عرب را تغییر دهند.

و 15 مارس امسال سومین سالگرد آغاز اعتراضات جمعی است که در سوریه درگرفت، کشوری که اکنون با جنگی نابودکننده دست به گریبان است.

پس از سه سال، در این کشورها چه می گذرد؟ چه دستاوردهایی -در زمینه دموکراسی، پیشرفت اقتصادی، ثبات، و حقوق زنان- داشته اند و چه چالش هایی را پیش رو دارند؟

تونس

چه خبر است؟ کشور کوچک تونس در شمال آفریقا احتمالا قابل لمس ترین الگویی است که جهان عرب برای گذار به دموکراسی در اختیار دارد. تونس اکنون دولتی تکنوکراتیک دارد -دومین دولت پس از فرار زین العابدین علی به عربستان سعودی در ژانویه 2011-، قانون اساسی جدیدی دارد که به خاطر جامعیتش تحسین شده و هیئت گزینشی شایسته نیز دارد. این کشور همچنین وضعیت اضطراری که سه سال برقرار بود ملغی کرد.

چه در پیش است؟ پس از چندین ماه بن بست سیاسی و مسیری ناهموار به سمت توافق، امسال حزب اسلامگرای النهضة برای کسب قدرت با رقبای سکولار در صندوق رای -و نه در خیابان- رقابت خواهد کرد. النهضة انتخابات را در سال 2011 برنده شد و اخیرا پس از یک توافق از قدرت استعفا داد.

چالش کجاست؟ اگرچه توافق فعلا برقرار است، مشکلات فراوانی هنوز وجود دارد. شبه نظامیان اسلامگرا تهدید به حمله می کنند، و نارضایتی گسترده ای میان مردم از بیکاری، توسعه اقتصادی و هزینه بالای معاش وجود دارد. تونس شدیدا وابسته به توریسم اروپایی است که پس از خیزش تونس افت کرده است، و نیز برای سود خارجی خود وابسته به وجه ارسالی از سوی تونسی های خارج از کشور است. اما همچنان نقطه روشن کمیابی در یک منطقه بی ثبات است.

تونس تاکنون توانسته است یکی از پیشرفته ترین کشورهای جهان عرب در زمینه حقوق زنان باشد، و قانون اساسی جدید آن برابری جنسیتی را در مناصب انتخابی تضمین می کند.

دیوید پولاک، که پژوهشگر موسسه واشنگتن برای سیاستگذاری خاور نزدیک است می گوید: "در کنار وضعیت اعتدال گرایانه و خشونت پرهیز در تونس و تاریخ طولانی حقوق زنان، صعود و افول یک حزب اسلامگرا اتفاقی است که تونس را امیدبخش ترین وجه بهار عربی می کند."

مصر

چه خبر است؟ سه سال پرآشوب در مصر گذشته است، بزرگترین کشور در بهار عربی. پس از آنکه حسنی مبارک در سال 2011 از قدرت کنار رانده شد، مصر رئیس جمهوری را از طریق دموکراتیک بر سر کار آورد که پس از مدتی دوباره به دست ارتش و پس از اعتراضات جمعی برکنار شد. دولت نظامی موقت ماه پیش استعفا داد، و دولت سرپرست جای آن را گرفت.

چه در پیش است؟ ارتش که در زمان رئیس جمهور سابق محمد مرسی (نماینده اخوان المسلمین) در پشت صحنه فشار می آورد، اکنون نفوذ آشکارتری را اعمال می کند. قرار است سپهبد عبدالفتاح السیسی که مسئولیت خلع ید مرسی را در ماه جولای به عهده داشت، نامزدی خود برای ریاست جمهوری این ملت قطبی شده و دوپاره را اعلام کند.

انتظار می رود انتخابات ریاست جمهوری بهار امسال برگزار شود. ناظران می پرسند که این انتخابات چگونه می تواند آزاد و منصفانه برگزار شود وقتی که عناصر اصلی طیف سیاسی توسط قانون حذف شده اند.

چالش کجاست؟ اخوان المسلمین -پس از دوره کوتاهی که قدرت را به دست داشت و به ایجاد حکومتی تئوکراتیک و استبدادی متهم شد- اکنون به عنوان یک سازمان تروریستی ممنوع الفعالیت است. و تلاش ها برای بازنویسی قانون اساسی نیز آکنده از نزاع و درگیری بوده است.

لربی صدیقی دانشیار روابط بین الملل و دموکراسی سازی در دانشگاه قطر می گوید: "مصر ابزار بازیابی خویش را در اختیار دارد... اما مصری های برای چنین هدفی باید از گروه ها و افکار مختلف اسقبال کنند؛ باید به مسیر سیاست بازگردند."

همزمان با شدت گرفتن شکاف های سیاسی، مصر در چندین حوزه نیاز به تلاش دارد:

اقتصاد: مصر با بیکاری گسترده، در مشکل اقتصادی عمیقی دست و پا میزند. این کشور ظرفیت هایی برای پیشرفت اقتصادی همچون توریسم، طبقه متوسط قابل توجه، و موقعیت استراتژیک با اهمیت دارد، اما این ظرفیت ها محقق نمی شوند. و انتظار می رود که بحران انرژی با فرارسیدن تابستان شدت بگیرد و ممکن است منجر به خشم عمومی شود. با این حال، برکناری اخوان المسلمین درها را برای حمایت اقتصادی از سوی کشورهای نفتی حاشیه خلیج فارس باز کرده است که مخالف جنبش اخوان بودند.

امنیت: بی ثباتی و ناامنی بر توریسم تاثیر گذاشته و ظرفیت آن برای پیشرفت را محدود کرده است. مسئله هشداردهنده دیگری که روبه رشد است، سرکوب معترضان و منتقدان دولت است. از ماه جولای بیش از 1400 نفر در خشونت های سیاسی کشته شده اند و عفو بین الملل می گوید که "اکثر آنها بر اثر خشونت بیش از حدی بوده است که نیروهای امنیتی به کار برده اند."

حقوق زنان: تلاش اندکی برای رسیدگی به شکایات همیشگی پیرامون سو استفاده جنسی از زنان، از جمله «تست بکارت» به دست نیروهای امنیتی انجام شده است. رثنا بگم از سازمان دیده بان حقوق بشر می گوید: "سطح خشونت و آزار جنسی، نه فقط در خیابان ها بلکه در خانه ها نیز، همیشه بالا بوده است. متاسفانه هیچ دولتی... واقعا قدمی برای مبارزه با این وضعیت دردناک بر نداشته است."

یمن

چه خبر است؟ یک سال پس از آنکه اعتراضات جمعی بالا گرفت، دوران حکومت استبدادی علی عبدالله صالح در سال 2012 به پایان آمد. در نتیجه ی یک معامله سیاسی که حمایت بین المللی پشت سر خود داشت، عبد ربه هادی جایگزین او شد.

اگرچه یمنی ها دیکتاتوری قدیمی را به دور انداخته اند، هنوز راهی طولانی برای تحکیم اتحاد و ثبات در کشور بسیار فقیر خود در پیش دارند.

صدیقی می گوید که مشکلات آنها چندلایه است: "آنها مشکلات فرقه ای دارند؛ مشکلات قومیتی دارند؛ مشکلات منطقه ای دارند؛ مشکلات بزرگ و جدی اقتصادی دارند."

چه در پیش است؟ یمن یک گفتگوی ملی را به نتیجه رسانده است، و اگرچه پیشرفت آهسته است، امیدهایی وجود دارد که اصلاحات در قانون اساسی جدیدی اعمال شود. صدیقی می گوید: "هنوز راهی طولانی نسبت به آنچه که دموکراتیک به نظر می رسد در پیش است، اما آنها واقعا در حال تلاش هستند."

پولاک می گوید که به نظر می رسد یمنی ها فرهنگ دموکراتیک نوپای خود را علیرغم نقایص آن قدر می نهند. او می گوید: "یمن هیچ پیشرفت اساسی به سوی توسعه یا ثبات نداشته است، اما آنها فضای سیاسی شان را به گونه ای گشوده اند که تا چند سال پیش کاملا غیر قابل تصور بود."

چالش کجاست؟ یمن همچنان گرفتار فقر، رقابت های قبیله ای و شکاف بین شمال و جنوب، و نیز کمبود جدی آب، فرهنگ مزاحمت با سلاح و بی سوادی گسترده است.

بگم می گوید که زنان یمن به شکلی به سابقه در اعتراضاتی حضور یافتند که در نهایت صالح را سرنگون کرد. طی گفتگوی ملی، زنان خواستار حقوق و حمایت بیشتر و تعیین 18سالگی به عنوان حداقل سن ازدواج دختران شدند. بگم میگوید که این راه حل اصلی برای پایان دادن به مشکل ازدواج کودکان یمن است، که خود مرتبط با مسائل بهداشتی و تلفات افزایش یافته هنگام زایمان است. اکنون، برای اطمینان از اینکه این اصلاحات به واقعیت روزمره تبدیل می شود، نیاز به تغییرات قانونی، حقوقی و اجتماعی است.

بحرین

چه خبر است؟ بحرین که یک مجمع الجزایر کوچک در خلیج فارس با جمعیت 1.7 میلیونی است، از زمانی که پلیس با کمک نیروهای نظامی عربستان سعودی خیزش اولیه ی فوریه 2011 را سرکوب کرد، در آشوب است. این اعتراضات به رهبری اکثریت شیعه صورت گرفت که خواستار اصلاح دموکراتیک و پایان دادن به تبعیضی بودند که به دست پادشاهی سنی این کشور صورت می گرفت.

چه در پیش است؟ این کشور همچنان شدیدا دوپاره است، اعتراضات همیشگی منجر به درگیری با پلیس می شود، گفتگوی ملی دچار بن بست شده است و بی اعتمادی فرقه ای آهسته جریان دارد. تقریبا هر روز اعتراضات خیابانی سرکوب می شود.

دولت هرگونه سیاست به حاشیه راندن شیعیان را منکر می شود.

گروه های حقوق بشر بین المللی سرکوب معترضان بحرینی را محکوم کرده اند.

حمله با بمب در سال گذشته افزایش یافت که نگرانی ها را پیرامون بی ثباتی بیشتر در این پادشاهی متحد غرب که محل ناوگان پنجم امریکا است افزایش داد.

پولاک می گوید که "طی چند سال گذشته چشم انداز به سوی توافق، گفتگو، اصلاح، یا نوعی تدبیر دموکراتیک در بحرین تیره و تیره تر شده است. به نظر من آنچه اکنون می بینیم ثباتی است که با زور و فشار ایجاد شده است."

چالش کجاست؟ منابع محدود نفتی، پادشاهی بحرین را واداشته است که متکی به منابع دیگر اقتصاد باشد، به ویژه سرمایه گذاری. اما ناآرامی سیاسی وضعیت بحرین را به عنوان یک مرکز اقتصادی محلی به خطر انداخته است، همانطور که فشار را بر بودجه حکومتی افزایش داده است.

زنان بحرین در زندگی سیاسی فعال تر از بسیاری از دیگر حکومت های خلیج فارس هستند، اما متخصصان می گویند که فرقه گرایی مانعی در راه دستیابی به حقوق است.

لیبی

چه خبر است؟ لیبی که کشوری لبریز از اسلحه است، رویاروی بی قانونی گسترده است، و رهبران جدیدش در حال تلاش برای کنترل برخی از گروه های شبه نظامی هستند که معمر قذافی را سرنگون کردند.

در هفته ای که گذشت، پارلمان به خاطر ناکامی نخست وزیر علی زیدان در توقف شورشیانی که مستقلا نفت صادر می کردند، او را از قدرت خلع کرد، و این مسئله چالشی جدی در مقابل اتحاد شکننده ی ملی است.

چه در پیش است؟ منازعات سیاسی داخلی مکررا پروسه تصویب قانون اساسی جدید را به تعویق انداخته است. حضور شرکت کنندگان در انتخابات ماه گذشته برای شورای قانون اساسی ضعیف بود، که این مسئله خود بیانگر هشداری است که لیبیایی ها بر اثر آشوب حس می کنند.

پیش نویس قانون اساسی که در معرض رفراندوم عمومی گذاشته خواهد شد، برای تعیین نظام سیاسی لیبی، نیازمند توجه به رقابت های سیاسی و قبیله ای و نیز لحاظ خودمختاری بیشتر در شرق لیبی است.

چالش کجاست؟ از تابستان گذشته که شورشیان مسلح تمام بنادر و میادین نفتی را به عنوان اهرم فشار برای رسیدگی به خواسته های سیاسی و اقتصادی خود تصرف کردند، تولید نفت، که شاهراه اقتصادی لیبی است، به حداقل ممکن رسیده است.

اگرچه زنان نقش قابل توجهی در خیزش لیبی ایفا کردند، آنها همچنان خود را در موقعیتی فروتر نسبت به مردان می بینند، و مشارکتشان در تصمیم سازی در سطح پایینی باقی مانده است. با وجود اینکه فعالان برای حضور 35درصدی زنان تلاش کردند، کمیته 60نفره ای که مسئول تدوین پیش نویس قانون اساسی شامل فقط شش زن است. در همین اثنا، محدودیت های چندهمسری مبنی بر ضرورت رضایت همسران ملغی شده است، و رهبران مذهبی خواستار ممنوعیت ازدواج زنان با خارجی ها شده اند.

طارق متری فرستاده ویژه سازمان ملل به لیبی در گزارش اخیرش به شورای امنیت سازمان ملل متحد نسبت به اینکه ادامه یافتن شکاف های سیاسی، مدیریت گذار لیبی در مسیر ناهموارش را تضعیف می کند، هشدار داد. او گفت: "لیبی مواجه با خطر شروع یک دور جدید از خشونت های بی سابقه است."

سوریه

چه خبر است؟ سه سال از زمانی می گذرد که رژیم بشار اسد تظاهرات مسالمت آمیز ضد حکومتی را سرکوب کرد، و اوضاع خونین سوریه به جنگی داخلی بدل شد.

مخالفانی که خود دچار اختلاف هستند به نبرد خود ادامه می دهند. کنفرانس صلحی که در ماه ژانویه در ژنو، سوییس برگزار شد دستاوردی نداشت. دولت سوریه همچنان تروریست ها را عامل خشونت می داند؛ مخالفان می گویند که یک دولت انتقالی باید جایگزین اسد شود. هیچکدام از دو طرف به دیگری باج نمی دهد، و چشم انداز صلح، ثبات یا اصلاح دموکراتیک همچنان رویایی دور از دسترس است.

چه در پیش است؟ صدیقی می گوید اسد که مورد حمایت ایران و روسیه است، با ادامه دادن جنگی که افراد زیادی در آن جان خود را از دست داده اند، چیزی برای از دست دادن ندارد. در همین اثنا، مخالفان فاقد اتحاد و برنامه هستند -و برخی شان به دنبال کسب قدرت برای خود هستند.

پولاک می گوید: "سوریه واقعا بدترین نتیجه ممکن است. این کشور در حال عقبگرد است، اسد در حال قدرت گرفتن است، و مخالفان در حال ضعیف شدن هستند. ولی این واقعیت نمی تواند جنگ داخلی را پایان دهد."

چالش کجاست؟ زیان انسانی این نزاع طولانی سرسام آور است. سازمان ملل متحد می گوید که بیش از 100هزار نفر هلاک شده اند و بیش از 680هزار نفر دیگر زخمی شده اند. حد اقل 6.5 میلیون نفر درون کشور مجبور به جابجایی شده اند، و نزدیک به 2.5 میلیون نفر از کشور گریخته اند. بگم می گوید که زنان و دختران بهایی سنگین پرداخته اند. تعداد زیادی از آنها بر اثر جنگ مجبور به ترک خانه هایشان شده اند و تعدا زیاد دیگری نیز، که به خاطر پناهندگی در معرض آسیب هستند، از آزار و بهره کشی جنسی رنج می برند.

پولاک می گوید که اقتصاد سوریه، مسکن و زیرساخت در نتیجه سه سال جنگ آسیب فراوانی دیده است. نخبگان هوادار رژیم در خیال راحت به سر می برند، اما باقی جاها، صدها هزار از مردم دچار قحطی هستند. کارآفرینان افسانه ای سوریه چنانچه فرصتی بیابند می توانند این کشور را بازسازی کنند، اما "به شکلی تراژیک، واقعیت چشم انداز موجود، وحشیگری ادامه داری است که اقتصاد را در گرداب خود پایین و پایین تر می برد."

منبع: سی ان ان

ترجمه: شفقنا