لیست مراجع پیشنهادی دو نهاد حوزوی پس از ۱۵ سال

داستان یک بیانیه

سه دهه پس از درگذشت مرحوم آیت الله العظمی بروجردی که واپسین مرجع تقلید مطلق العنان شیعه بوده است، عمر نخستین نسل از جانشینان این مرجع بزرگ نیز به سرآمد. از اواخر دهه ۶۰ که شاگردان مهم شیخ عبدالکریم حائری یزدی (مؤسس حوزه علمیه قم) و مرحوم بروجردی به تدریج یکی پس از دیگری از دنیا رفتند. در فاصله کمتر از یک دهه، حضرات آیات عظام امام خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری در ایران و آیت الله العظمی خویی در نجف رحلت کردند و آیت الله العظمی محمد علی اراکی نیز در سن ۱۰۳ سالگی به سر می برد و به شدت بیمار بود.

زمزمه اعلام فهرست مراجع تقلید از اوایل پاییز سال ۷۳ در روزنامه ها منتشر شد و از جمله روزنامه توقیف شده سلام با انتشار لیست احتمالی مراجع مورد نظر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعه روحانیت مبارز تهران از حضرات آیات عظام مرحوم شیخ محمد تقی بهجت، مرحوم شیخ محمد فاضل لنکرانی و سید موسی شبیری زنجانی به عنوان جانشینان آیت الله اراکی نام برد. با افزایش وخامت مزاجی آیت الله اراکی و با توجه به سن بسیار بالای این مرجع کهنسال شیعه، رایزنی ها برای معرفی مراجع تقلید در قم و تهران شدت گرفت. این نخستین بار بود که تشکل هایی چون جامعه مدرسین و جامعه روحانیت تصمیم به معرفی لیست مراجع تقلید جایزالتقلید گرفته بودند. تا پیش از آن به دلیل عدم وجود خلأ جدی و مشهور بودن مراجع تقلید وقت، نیازی به بررسی علمای واجد شرایط برای تصدی امر مرجعیت نبود.

به گزارش پارسینه وبلاگ تورجان می نویسد: طبق مسأله سوم رساله های توضیح المسائل مراجع تقلید نیم قرن اخیر، سه راه برای شناخت مرجع تقلید اعلم وجود دارد: ۱- خود مقلد قادر به شناخت مرجع اعلم باشد. لازمه این امر آن است که وی آشنایی و تسلط زیادی به علوم حوزوی داشته باشد. ۲- دو عالم عادل اعلم بودن یک مجتهد را تصدیق کنند. ۳- عده ای از علمای مورد اطمینان، مجتهدی را اعلم و شایسته تقلید بدانند.

با استناد به راه سوم مسأله مذکور، علمای عضو جامعه مدرسین و جامعه روحانیت تصمیم گرفتند به عنوان مهم ترین تشکل های حوزوی کشور برای نخستین بار به صورت جدی در این امر دخالت کرده و سرگردانی مقلدین را پایان دهند. اما در نجف اوضاع متفاوتی را شاهد بودیم. پس از رحلت آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی در تابستان سال ۱۳۷۱ مرحوم آیت الله عبدالاعلی سبزواری و آیت الله سید علی سیستانی به عنوان مهم ترین شاگردان حلقه درسی و فتوایی مرحوم خویی بر مسند مرجعیت شیعیان تکیه زده بودند و مقلدان مرحوم خویی به آرای فقهی آنها می کردند. اختلاف دیرینه حوزه نجف با طلاب و روحانیون انقلابی حامی امام خمینی که پیشینه آن به دهه پایانی عمر حکومت پهلوی برمی گشت، سبب شد که شاگردان امام با انتقال مرجعیت به نجف و در حاشیه قرار گرفتن حوزه علمیه قم - به عنوان پایگاه انقلاب اسلامی - مخالفت کنند. تندترین موضع را آیت الله احمد جنتی (عضو مشترک جامعه مدرسین و جامعه روحانیت) در یکی از خطبه های پاییز ۷۳ نماز جمعه تهران بیان کرد و تلویحا طرح مرجعیت آیت الله سیستانی را توطئه انگلیس دانست. این موضع گیری جنتی در چند ماه اخیر از سوی مهدی کروبی و محمد خاتمی به عنوان یکی از نقاط ضعف جنتی مطرح شد. روند حوادث به گونه ای پیش رفت که با سقوط صدام و هوشمندی آیت الله العظمی سیستانی در کنترل اوضاع بحرانی عراق، وی به عنوان مهم ترین مرجع تقلید شیعه در سطح جهان مطرح شد و اکنون مقلدان بسیاری در ایران دارد.

آن هفت نفر

از ساعات نخست بامداد چهارشنبه ۹ آذر ۱۳۷۳ صدا و سیما با قطع برنامه های عادی خود خبر وفات آیت الله اراکی را اعلام کرد. دولت هاشمی رفسنجانی در سراسر کشور تعطیل عمومی و عزای ملی اعلام کرد. آیت الله اراکی چهل روز پایانی عمرش را در بیمارستان رجایی تهران سپری کرد و پیکرش نیز با حضور آیت الله خامنه ای و دیگر سران نظام از همین بیمارستان تشییع و پس از اقامه نماز به امامت مرحوم آیت الله العظمی بهجت در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. کثرت جمعیت در تشییع جنازه قم به حدی بود که ۶ نفر جان خود را از دست دادند. آیت الله اراکی آخرین مرجع تقلید شیعه بود که رادیو و تلویزیون ایران در سوگ وی برنامه های عادی خود را قطع کرد و دولت نیز در سراسر کشور در سوگش تعطیل عمومی اعلام نمود.

یک روز پس از درگذشت آیت الله اراکی جامعه روحانیت مبارز تهران با صدور بیانیه ای حضرات آیات خامنه ای، فاضل لنکرانی و میرزا جواد تبریزی را به عنوان علمای جایزالتقلید اعلام کرد. در بیانیه این تشکل دینی - سیاسی پایتخت آمده بود: اسامی آیات عظام و فقهای والامقامی که تقلید از آن بزرگواران جایز و عمل به فتاوی آنان صحیح و مبرء الذمه می باشد اعلام می دارد … قابل ذکر است که هر سه نفر از این آیات عظام، بقای تقلید بر مجتهد میت را جایز می دانند و آن افرادی که احیانا دسترسی به بخشی از فتاوای مرجع تقلیدشان نداشته باشند می توانند طبق فتوای مجتهد میت مثلا مانند امام خمینی عمل نموده و نگرانی برای عدم انتشار رساله عملیه نداشته باشند.

گفتنی است که از آن سال تاکنون هنوز رساله عملیه کامل آیت الله خامنه ای منتشر نشده است. جامعه روحانیت مبارز هنوز هم به دبیرکلی آیت الله محمد رضا مهدوی کنی فعالیت می کند و هنگام صدور بیانیه فوق، سیاستمداران برجسته ای چون هاشمی رفسنجانی (رییس جمهور وقت)، حسن روحانی، ناطق نوری (رییس مجلس وقت)، شیخ محمد یزدی (رییس وقت قوه قضائیه)، امامی کاشانی و احمد جنتی در آن عضویت داشته اند. این تشکل به عنوان مهم ترین پایگاه سنتی جناح راست عمل می کند و در سال های اخیر معمولا از مواضع معتدلی برخوردار بوده است.

یک روز پس از صدور بیانیه جامعه روحانیت، مهم ترین و عالی ترین تشکل حوزوی کشور نیز با صدور بیانیه ای اسامی هفت نفر از علمای کشور را به عنوان مراجع جایز التقلید اعلام کرد. علاوه بر سه مجتهد مذکور در لیست جامعه روحانیت، نام حضرات آیات عظام محمد تقی بهجت، حسین وحید خراسانی، سید موسی شبیری زنجانی و ناصر مکارم شیرازی در لیست مورد نظر این نهاد عالی حوزوی به چشم می خورد. بعدها اعلام شد که اسامی این لیست به ترتیب آرای موافق آنها در جلسه جامعه مدرسین نوشته شده بود.

در بیانیه ۱۱ آذر ماه ۷۳ جامعه مدرسین آمده است: " موضوع مرجعیت از اعظم مسائلی است که نمی تواند از مصالح مسلمین و استقلال و عظمت آنان جدا و منفک باشد و یا بدون توجه به دسیسه ها و توطئه های کفر و استکبار بر ضد اسلام مورد بررسی و امعان نظر قرار گیرد. لذا جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در جلسات متعدد این موضوع را مورد بحث و تبادل نظر قرار داد تا اینکه در جلسه جمعه ۱۱ آذر ۷۳ به این نتیجه رسید که حضرات آیات آقایانی که ذیلا نامشان یاد می شود واجد شرایط مرجعیت می باشند و تقلید از هر کدام از آنان جایز است. والله العالم "

جامعه مدرسین که تاکنون ریاست علمایی چون مرحوم آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی، مرحوم آیت الله علی مشکینی و آیت الله محمد یزدی را تجربه کرده است، در زمان صدور این بیانیه تاریخی دارای اعضای مهمی چون حضرات آیات مرحومین علی مشکینی، سید مهدی روحانی، هادی معرفت، احمدی میانجی، آذری قمی و نیز حضرات آیات مؤمن، مصباح یزدی، محمد یزدی، احمد جنتی، راستی کاشانی، علی محقق داماد و مقتدایی بود. این تشکل در دوران سی ساله پس از انقلاب با اجازه امام خمینی و مراجع تقلید اداره عالیه و سیاستگزاری حوزه های علمیه کشور را بر عهده گرفته است. این تشکل معمولا مواضع سیاسی همسویی با جامعه روحانیت مبارز تهران اتخاذ کرده و نقش مؤثری در معادلات سیاسی کشور ایفا نموده است.

نخستین موضع گیری مهم جامعه مدرسین در امور مربوط به حوزه و مرجعیت را باید اقدام این تشکل در فروردین ۱۳۶۱ دانست که پس از اعلام خبر " کشف کودتای قطب زاده " با صدور بیانیه ای آیت الله سید محمد کاظم شریعتمداری را از مرجعیت خلع کرد.

هرچند لیست جامعه مدرسین از لیست جامعه روحانیت کامل تر و به واقعیت های حوزه نزدیک تر بود، اما باز هم از چند کاستی بزرگ رنج می برد. نام چند نفر از علمای بزرگ قم و نجف که مقلدین قابل توجهی داشته و دارند در فهرست جامعه مدرسین نبود.

مهم ترین غایبین این فهرست را باید حضرات آیات عظام سیستانی، منتظری و صانعی دانست. قرار نگرفتن نام آقایان منتظری و صانعی به دلیل اختلافات باسابقه سیاسی و فکری آنها با جامعه مدرسین طبیعی بود. بعدها اعلام شد که نام آیت الله سیستانی نیز به دلیل حضور ایشان در خارج از کشور در لیست نیامده است. اما به نظر می رسد همانگونه که اشاره شد موضع گیری آیت الله جنتی عضو مشترک جامعتین درباره دخالت خارجی ها در طرح مرجعیت آیت الله سیستانی به پشت پرده عدم ذکر نام وی در لیست مراجع جایزالتقلید نزدیک تر است. همچنین در زمان صدور این دو بیانیه، علمای بزرگی چون مرحوم آیت الله سید باقر سلطانی طباطبایی (پدر زن مرحوم سید احمد خمینی) و مرحوم آیت الله العظمی محمد رضا بهاء الدینی در قم حضور داشتند که هیچ گاه تمایلی به تصدی مرجعیت از خود نشان ندادند.

آنها که رفتند

اکنون پس از گذشت ۱۵ سال از صدور این دو بیانیه مهم سه نفر از لیست جامعه مدرسین دار فانی دار فانی را وداع گفته اند. آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی (۱۳۰۵ - ۱۳۸۵) از بزرگ ترین شاگردان مرحوم آیت الله خویی و قطب فقهی دروس عالی حوزه قم شمرده می شد. وی که مشی استادش آیت الله خویی را بیش از دیگر فقهای معاصر می پسندید، با وجود لهجه شیرین ترکی اش از محفل درسی بسیار پررونقی برخوردار بود و در طول نیم قرن تدریس خود شاگردان بسیاری تربیت کرد. وی در سال ۱۳۵۵ از سوی رژیم بعثی دستگیر و از عراق اخراج شد. او سی سال پایانی عمرش را در قم گذراند و به مهم ترین استاد فقه دروس عالی حوزه بدل شد.

پس از تبریزی، آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی ( ۱۳۱۰ - ۱۳۸۶) درگذشت. وی که رییس اسبق جامعه مدرسین و از استادان باسابقه فقه و اصول قم بود، از شاگردان برجسته آیت الله بروجردی و امام خمینی شمرده می شد و به دلیل فعالیت های انقلابی اش بارها مورد پیگرد مأموران شاه قرار گرفته بود. فاضل لنکرانی در سال های پایانی عمرش مهم ترین مرجع تقلید مدافع جمهوری اسلامی بود و مقلدین فراوانی داشت. او همچنین در ساماندهی امور حوزه علمیه قم در دو دهه نخست جمهوری اسلامی نقش بسیار مؤثری ایفا کرد.

امسال نیز سومین مرجع مورد تأیید جامعه مدرسین درگذشت. آیت الله العظمی محمد تقی بهجت ( ۱۲۹۵ - ۱۳۸۸) را باید پرنفوذترین مرجع تقلید معاصر در میان توده های گوناگون جامعه دانست. او که تنها بازمانده شاگردان برجسته میرزای نائینی و مرحوم آیت الله غروی اصفهانی بود، علاوه بر تبحر خاص در فقه و اصول، به مراتب بالای اخلاقی و عرفانی نیز شهره بود و محبوبیت زیادی بین طلاب و مردم داشت. تشییع جنازه وی نشان دهنده عمق نفوذش در طبقات گوناگون اجتماع بود.

آنها که هستند

در میان مراجع تقلید کنونی شیعه حضرات آیات سیستانی (۱۳۰۹)، خامنه ای (۱۳۱۸)، منتظری (۱۳۰۱)، وحید خراسانی (۱۳۰۰)، لطف الله صافی گلپایگانی (۱۲۹۸) و مکارم شیرازی (۱۳۰۵) از جایگاه برجسته تری نسبت به دیگران برخوردارند. آیت الله سیستانی توانسته حدود دو دهه پس از رحلت استادش مرحوم آیت الله خویی به جایگاه کم نظیری در جهان دست یابد و در معادلات جهانی نیز مؤثر باشد. او اکنون پرنفوذترین مرجع تقلید شیعه است و مقلدان فراوانی در اقصی نقاط جهان دارد.

آیت الله خامنه ای نیز پس از صدور بیانیه جامعتین در آذر ۷۳ به مخالفت خود با ذکر نامش در این دو فهرست اشاره کرد و تأکید نمود که تنها پاسخگوی شیعیان خارج از کشور خواهد بود و در داخل کشور اقدام به انتشار رساله توضیح المسائلش نخواهد کرد. آیت الله خامنه ای از شاگردان حضرات آیات بروجردی، امام خمینی و میلانی بوده است. اکنون ترجمه فارسی رساله استفتائات (پرسش و پاسخ) وی در اختیار مقلدانش قرار دارد و درس خارجش نیز در حسینیه امام خمینی تهران برقرار است.

آیت الله منتظری نیز از برجسته ترین شاگردان آیت الله بروجردی و امام خمینی بوده و بیش از نیم قرن در قم به تدریس فقه، اصول و فلسفه اسلامی پرداخته است. او اکنون در آستانه نود سالگی به تدریس نهج البلاغه مشغول است. آیت الله وحید خراسانی نیز مهم ترین و پررونق ترین محفل درسی اصول فقه را در قم در اختیار دارد و از نفوذ بسیار زیادی در بین طبقات گوناگون حوزوی برخوردار است. آیت الله صافی گلپایگانی نیز کهنسال ترین مرجع حوزه قم است و بخش وسیعی از مقلدان مرحوم آیت الله العظمی سید محمد رضا گلپایگانی اکنون از این داماد ارشد وی تقلید می کنند.

در رده های بعدی نیز حضرات آیات عظام سید موسی شبیری زنجانی (۱۳۰۷)، یوسف صانعی (۱۳۱۳)، حسین نوری همدانی (۱۳۰۴) قرار دارند. آیت الله شبیری زنجانی چندان علاقه ای به مطرح شدن به عنوان مرجع تقلید نداشته و در سالیان پیش متدینین را به حضرات آیات سیستانی و منتظری ارجاع می داد، ولی اکنون مقلدان فراوانی در مناطق ترک نشین به ویژه زنجان دارد و حوزه درسی مهمی نیز در قم به خود اختصاص داده و شاگردان برجسته ای را تربیت کرده است.

آیت الله یوسف صانعی نیز در بین اقشار تحصیل کرده دانشگاهی مقلدان بسیاری دارد و به داشتن افکار نو و نادر مشهور است و به همین دلیل، منتقدان زیادی در میان نیروهای سنتی داشته است. آیت الله نوری همدانی نیز که بیش از سایر مراجع تقلید از مواضع رسمی جمهوری اسلامی و به ویژه دولت نهم پشتیبانی کرده است، نقش برجسته ای در دوران انقلاب داشت و اکنون نیز مقلدانی در همدان و سایر مناطق دارد.



اکنون نیز پس از فقدان سه مرجع تقلید نوگذشته علمای دیگری به تدریج به عنوان مرجع تقلید مطرح شده اند. حضرات آیات جوادی آملی، جعفر سبحانی و حسین مظاهری اصفهانی از این دسته اند. همچنین در میان طیف حوزوی نزدیک به اصلاح طلبان نیز چند سالی است که آیت الله اسدالله بیات زنجانی (نایب رییس مجلس سوم شورای اسلامی) به جرگه مراجع تقلید پیوسته و بیش از یک دهه است که به تدریس سطوح عالی حوزوی در قم مشغول است.

به نظر می رسد که کثرت و تعدد مراجع تقلید تا سال های آتی نیز ادامه خواهد داشت و مرجعیت یکپارچه و عام دوران آیت الله بروجردی هنوز قابل تحقق نیست. تنوع و تکثر مراجع تقلید شیعه حتی در درون حوزه های مشهد و نجف و حتی تهران و اصفهان نیز مشهود است و هر روز نیز برآن افزوده می شود و همین نکته می تواند نشان دهنده پویایی ساختار مرجعیت و اقبال عمومی نسبتا مطلوب به این سیستم باشد. شایعه معرفی لیست تازه مراجع تقلید از سوی جامعه مدرسین نیز که بازتاب گسترده ای داشت و تکذیب شد می تواند مؤید دیگری بر احتمال پذیرش اجتماعی تعدد مراجع باشد.

منبع: وبلاگ تورجان