چهره رمضان درکشورهاي اسلامی

خراسان؛ سنت هاي روزه داري در تلفيق با فرهنگ، سنت هاي اجتماعي و جشن ها، در هر جامعه اي شکلي خاص به خود گرفته است. به طوري که آداب روزه داري به جزئي از نشانه هاي مردم شناسي يک ملت تبديل شده است. اين آداب، جشن ها، شادي ها، خوراکي هاي گوناگون و مراسم مختلفي از افطار تا سحر را شامل مي شود. بگذاريد براي نمونه حال و هواي چند کشور اسلامي را در ماه مبارک رمضان بررسي و آن را با کشور خودمان مقايسه کنيم.

سوريه

در ماه مبارک رمضان، سوري ها با تعصب خاصي روزه مي گيرند. جالب آن که با همان تعصب نيز به معناي واقعي رمضان را ماه شادي و ميهماني خدا مي بينند. به خاطر دارم راننده خودرويي که براي رفتن به" لازقيه"کرايه کرده بودم، بارها در طول مسير از من پرسيد:چرا اخم کرده اي؟ بخند مومن. ماه ميهماني خداست. يک ماه جشن است. هر کس در اين ماه غمگين باشد مرتکب گناه شده است.

جالب آن که بسياري از کوچه ها و معابر چراغاني شده است. اقدامي فرحبخش و دلنشين که در ايران خودمان جايش واقعاً خالي است. در دمشق که راه مي روي هنوز خانه هايي را مي بيني که ساکنانش در حال نصب چراغاني هستند.

در سوريه هيچ قانون و ممنوعيتي براي خوردن و آشاميدن در ساعت هاي روزه داري در کار نيست ولي کمتر کسي را مي بيني که بين سحر تا افطار در ملاء عام چيزي بخورد يا بياشامد. همه مردم در آن گرماي طاقت فرسا با تعصب و علاقه زيادي روزه داري مي کنند. جالب آن که مواد غذايي ضروري براي اين ماه به وفور يافت مي شود. آن گونه که شهروندان مي گويند، در اين ماه اقلام خوراکي پرمصرف اگر ارزان تر نباشد، گران نمي شود.

واقعا هم همه چيز هست و هيچ کمبودي در بازار احساس نمي شود و با نزديک شدن به زمان افطار ديگر هيچ مغازه اي را باز نمي بيني و کمتر تاکسي کار مي کند. هنگام افطار مغازه داران، هرچه دارند با هم شريک مي شوند و خيلي ساده افطار مي کنند.

سفره افطاري آن ها ساده است. اغلب خرما، چاي شيرين، هندوانه و سوپ است با ميوه هاي گوناگون؛ در ايام مبارک رمضان سوريه پر مي شود از انواع ميوه، ميوه هاي سوريه از کيفيت بسيار خوبي برخوردار است و اندازه آن ها باور نکردني است. سيب ها و پرتقال هايي به اندازه يک گريپ فروت بزرگ، انگورها و آلوهاي بسيار درشت و خوش طعم که همه و همه زينت بخش سفره هاي افطاري است.

پس از افطار نيز همانند کشور خودمان سريال هاي ويژه اين ماه که اغلب خانوادگي است آغاز مي شود و همه به تلويزيون چشم مي دوزند. در همه مغازه ها و لمکده ها و قهوه خانه ها تلويزيون روشن است و نگاه ها خيره به آن و در اغلب دست ها يک قليان عربي يا مصري است. جالب آن که در تمام شهر و هر ديوار و پشت بامي چندين ديش ماهواره قرار دارد.

پس از افطار، شهر حال و هواي ديگري به خود مي گيرد. ناگهان همه پاساژها و مغازه ها باز مي شود و مردم بيرون مي آيند و به تفريح و خريد مي پردازند. از درون همه پاساژها صداي موسيقي به گوش مي رسد و بوي خوش انواع غذاها فضا را آکنده مي کند. اکنون خيابان ها پر است از خودروهاي شيک و مدل بالا که تمام خانواده در آن نشسته اند. مي گويم تمام خانواده چون ظاهرا عرب ها بچه زياد دوست دارند، در هيچ خودرويي کمتر از ۳ بچه نمي بيني. جالب آن که در پاساژها نيز يک زن و شوهر به همراه ۵ تا ۸ بچه از اين مغازه به آن مغازه مي روند و اين وضعيت تا سحر ادامه دارد. واقعا شادي اين مردم و قسمت کردن اين شادي با هم بدون ايجاد مزاحمت براي يکديگر ستودني است.

لبنان

رويت هلال ماه توسط مسلمانان در لبنان سنتي است که از دوره هاي قديم به"ستبانه"يا"سيبانه"مشهور شده و به معناي انتظار براي مشاهده هلال ماه رمضان است. افرادي که ماه را رويت مي کنند، به دادگاه شرعي مي روند تا درباره مشاهده هلال ماه شهادت دهند و اگر مفتي لبنان و قاضيان شرعي از درستي شهادت آنان مطمئن شوند، دستور اعلام آغاز ماه رمضان را صادر مي کنند.

يکي از سنت هاي دوست داشتني که در لبنان ديدم، بردن افطاري براي همسايه هاست. در واقع هر خانه به نوبت مسئول تدارک و تهيه سفره افطاري يک محلّه است. منظره جابه جا کردن سيني هاي بزرگ انواع غذاي محلّي از اين خانه به آن خانه، بسيار ديدني و دوست داشتني است. منظره اي که از يک ساعت پيش از افطار شاهد آن خواهيد بود.

يکي ديگر از سنت هاي موجود در لبنان در ماه رمضان، بيدار کردن مردم براي خوردن سحري توسط افرادي است که به آنان"مسحراتي"مي گويند. مسحراتي ها در ساعات ۲ تا ۳ نيمه شب در کوچه ها و خيابان هاي شهر دور مي زنند، بر طبل مي کوبند و شعر مي خوانند. مسحراتي ها که لباس محلي بر تن دارند، مي خوانند: «اي خفته! برخيز و خداوند باقي را عبادت کن و سحورکن»، «برخيزيد و سحري بخوريد، رمضان به ديدار شما آمده». در لحظه افطار، خيابان هاي شهر حتي در مناطق مسيحي نشين هم تقريبا خالي مي شود اما ۳ساعت پس از افطار رفت و آمدها شروع مي شود و تا سحر ادامه مي يابد. مردم لبنان شب را در کافه ها، رستوران ها و مکان هاي تفريحي مانند سواحل و پارک ها مي گذرانند و کمتر تا سحر مي خوابند و به جاي آن پس از سحر تا ۱۰ صبح که ساعت کار رسمي ادارات و بازار است به استراحت مي پردازند.

هند

ماه رمضان نزد مسلمانان هند با جمعيتي بيش از 200 ميليون نفر از اهميت خاصي برخوردار است، به طوري که در دهه سوم ماه شعبان و در آستانه فرا رسيدن ماه مهماني خدا مسلمانان با غبارروبي و تميز کردن مساجد، خود را براي استقبال از ماه مبارک رمضان آماده مي کنند.

همچنين مسلمانان با رنگ آميزي و استفاده از انواع خوش بوکننده ها و پارچه هاي متنوع با تزيين معابر، اماکن و مساجد زمينه شادي و حضور بيشتر مردم در اين ماه را فراهم مي کنند. مسلمانان در هند به طور معمول ده روز آخر ماه مبارک رمضان را به اعتکاف مي گذرانند و توجه خاصي به شب هاي قدر دارند به همين خاطر در شب قدر بهترين لباس ها را مي پوشند.

مسلمانان اين کشور در شب بيست و هفتم ماه مبارک رمضان به زيارت قبور مي روند و بر سر مزار آنان قرآن تلاوت مي کنند. در کشور هند، جمعه آخر ماه مبارک رمضان «جمعه وداع» ناميده مي شود و به همين مناسبت مسلمانان به بزرگ ترين مسجد خود در شهر"حيدرآباد" با نام "مکه" مي روند و نمازجمعه را برپا مي دارند و پنجشنبه شب خيابان هاي مجاور را مسدود کرده و آنجا را پاکيزه مي کنند. روزه داران در اين ماه، روزه خود را با نمک، آب و خرما باز مي کنند.

مالزي

آغاز ماه مبارک رمضان در مالزي به دليل تنوع قومي گسترده و حضور اقليت قابل توجهي از چيني ها و هندوها، تا حدودي متفاوت از ديگر کشورهاي اسلامي است. ولي با اين حال ماه رمضان در بين ۶۰ درصد جمعيت مسلمان مالزي همچون ديگر کشورهاي اسلامي با آداب و سنن خاص همراه است.

با آغاز ماه رمضان چهره اکثر شهرهاي اين کشور به معناي واقعي رنگارنگ مي شود. يکي از جلوه هاي بارز ماه مبارک رمضان در مالزي که همچنين به عنوان يک سنت ديرينه در اين کشور تلقي مي شود، راه اندازي بازارهاي رمضان با عنوان محلي «پاسار مالام» است که در ايام اين ماه همه روزه در گوشه و کنار شهرها هنگام افطار برپا مي شود. در اکثر مساجد مالزي، به ويژه مساجد بزرگ اين کشور، هر شب سفره افطار برقرار است و با گفتن اذان مغرب مردم در مساجد با خرما و شربت روزه خود را باز مي کنند و در نماز مغرب شرکت مي کنند.

پس از نماز مغرب هم سفره افطار کامل شده و از روزه داران با انواع غذاهاي بومي و سنتي پذيرايي مي شود. بر پايي نماز"تراويح"از جمله ديگر رسوم مسلمانان اين کشور در ايام رمضان محسوب مي شود، به طوري که مردم اين کشور پس از افطار و اقامه نماز مغرب به صورت گروهي به مساجد رفته و مراسم نماز تراويح را به عنوان يک وظيفه عبادي به جاي مي آورند.

کويت

در روز آخر شعبان در کويت مراسم ويژه اي به نام «قريش» برگزار مي شود که در اين مراسم، مردم پايان ماه شعبان و فرا رسيدن ماه مبارک رمضان را جشن مي گيرند و شيريني و حلواي خاصّي را بين مردم و خانواده ها توزيع مي کنند. همچنين در پنج روز اول ماه مبارک مردم در ديدارهاي خياباني و يا با حضور در خانه بزرگان فرا رسيدن ماه رمضان را به هم تبريک مي گويند و در اين چند روز کمتر کسي در خانه باقي مي ماند. همچنين مردم در"ديوانيه"ها که محل هايي براي تجمع اهالي يک قوم يا محله اند براي ديدار و گفت وگو با بزرگان خود جمع مي شوند و فرا رسيدن ماه مبارک رمضان را به يکديگر تبريک مي گويند.

در نيمه ماه رمضان و در روز تولد امام حسن مجتبي (ع) نيز مراسم خاصي در اين کشور برگزار مي شود به گونه اي که پس از افطار کودکان با لباس هاي سنتي و نو به خيابان ها آمده و با سردادن سرودهاي محلي ويژه اي اين روز را تبريک مي گويند.

از ديگر سنت هاي زيباي ماه رمضان در کويت حضور بيشتر مردم به ويژه جوانان در مساجد است و جوانان بدين صورت مي کوشند در برنامه نماز هاي مستحبي با نام (تراويح) که برادران اهل سنت به آن معتقدند شرکت کنند. از ديگر آيين هاي رمضان در کويت برگزاري مراسم افطار دسته جمعي است. از روز اول ماه رمضان در همه محله ها در کنار خيابان ها خيمه هايي ديده مي شود که به توزيع افطار بين مردم مي پردازند. در کويت نيز مانند ديگر کشورهاي عربي افرادي با نام «مسحراتي» وجود دارند که در سحرهاي ماه رمضان مردم را از خواب بيدار مي کنند. تأکيد مردم کويت بر اقامه نماز صبح در مساجد از نکات قابل توجه ديگر کويتي ها مي باشد.

ترکيه

ماه رمضان در ترکيه و در ميان مسلمانان اين کشور نيز از اهميت خاصي برخوردار است و با فرارسيدن اين ماه مبارک، مردم مسلمان ترکيه همگام با ساير مسلمانان جهان با شور و شعف به استقبال اين ماه پربرکت مي روند . آغاز ماه مبارک رمضان در ترکيه بسيار شاخص و مورد توجه است و حتي غيرمسلمانان نيز با اين مسئله به خوبي آشنا هستند. مسلمانان در ترکيه هم قبل از شروع ماه رمضان به تزئين خيابان ها و مساجد مي پردازند و با چراغاني کردن مساجد و گذرها، آمدن ماه رمضان را به يکديگر تبريک مي گويند. بازار عطارين که يکي از مهم ترين و بزرگ ترين بازارهاي قديمي تجاري در کلان شهر استانبول است، در ايام ماه رمضان ازدحام شديدي براي خريد و فروش در آن به چشم مي خورد و مسلمانان به خريد مايحتاج اين ماه به ويژه انواع شيريني ها و غذاهاي مخصوص اين ماه اقدام مي کنند.

طي ايام ماه مبارک رمضان در برخي از شهرهاي ترکيه چادرها و خيمه هايي در ميادين و اماکن عمومي به منظور افطاري دادن برپاست تا کساني را که هنگام افطاري در منزل نيستند يا در حال رانندگي اند افطاري دهند. هنگام سحر علاوه بر بانگ مناجات مساجد براساس عادتي ديرينه و قديمي سحرخوان ها به خيابان ها و کوچه ها آمده و براي بيدار کردن مسلمانان جهت خوردن سحري و اقامه نماز آواز سر مي دهند.

همچنين با شروع ماه مبارک رمضان در استانبول نمايشگاه بزرگي از کتاب هاي اسلامي نيز برگزار مي شود که تا پايان ماه رمضان ادامه دارد و در آن به ارائه کتاب هاي ديني مي پردازند. برنامه ديگر در ماه مبارک رمضان به نمايش گذاشتن «خرقه شريف» (منسوب به نبي مکرم اسلام(ص)) است که در استانبول واقع است. نمايش خرقه شريف بسيار مورد توجه مردم ترکيه است و از اقصي نقاط اين کشور براي ديدن آن به استانبول مسافرت مي کنند.

جمهوري آذربايجان

مسلمانان جمهوري آذربايجان ماه رمضان را"ماه عروج"مي نامند و يک هفته قبل از حلول ماه مبارک به تدارک جشن مي پردازند. مسلمانان اين کشور با حلول اين ماه مسابقه اسب سواري و جشن هاي ملي خود را برگزار مي کنند. در اين ماه صبر، دوري از رذايل و فراموشي اختلافات از ويژگي هاي بارز مسلمانان آذربايجان است. همچنين خانواده هاي آذربايجاني پتنوس هاي غذا را براي هديه به خانواده هاي دوست و همسايه خود يا به عنوان احسان به فقرا و نيازمندان مي دهند. در اين ماه اکثر رستوران ها به حالت تعطيل در مي آيند و افرادي که به عنوان خواننده در اين رستوران ها برنامه دارند، به احترام ماه مبارک رمضان برنامه هاي خود را تعطيل مي کنند.

افغانستان

رمضان در افغانستان متفاوت اما همانند ساير کشورهاي اسلامي شور وحال ديگري دارد. مردم افغانستان آداب و رسوم خاصّي دارند و از چند روز قبل به پيشواز ماه رمضان مي روند. بسياري از مردم اين کشور روزهاي آخر ماه شعبان را روزه مي گيرند و به اين ترتيب از ماه رمضان استقبال مي کنند.

همچنين افغاني ها قبل از ماه رمضان به جارو و غبار روبي مساجد پرداخته تا آن را براي استقبال پر شور مردم از منابر وعظ و ميهماني خدا آماده کنند. در اين ماه به جاي موسيقي از خانه ها و بازار، صداي مداحي و منقبت (نعت) رسول گرامي اسلام (ص) و ساير بزرگان ديني شنيده مي شود. افطاري دادن به فقرا و کمک به آن ها در بين مردم افغانستان مرسوم است و در مساجد هر کسي سعي دارد با دادن افطاري کسب فيض کند، گاه سبقت گرفتن مردم براي دادن افطاري بر ديگران ديدني است.

سفره هاي مردم در ماه رمضان اندکي رنگين تر از سابق مي شود. چاشني سفره حتي در خانواده هاي فقير هيچ گاه ترک نمي شود و نوعي ترشي خاص افغاني به نام چتني تهيه مي نمايند. زولبيا که مردم افغانستان آن را "جلبي" مي نامند طرفداران زيادي در اين ماه دارد. در اين ماه غذاخوري ها و رستوران ها، به دستور دولت تعطيل مي شوند و بازار ترشي و "جلبي" در افغانستان گرم مي شود.

اندونزي

چهره اين کشور هم در ماه مبارک رمضان رنگارنگ مي شود و شادتر از هميشه. حتي مردم هم در اين ماه لباس هاي رنگارنگ تري مي پوشند. لباس هايي با رنگ هاي شاد که به شادي چهره هايشان مي افزايد. آن ها آداب و رسوم مذهبي را به طور کامل و با تعصب انجام مي دهند. ماه مبارک رمضان براي مردم اندونزي ماه جشن و شادي است. شادماني هاي شبانه، تفريحات، بازي هاي مختلف و غذاهاي متنوع، همه جزئي از فرهنگ مردم اندونزي در اين ماه عزيز است.

پس از رويت هلال ماه رمضان در اندونزي، تعدادي از افراد تا صبح طبل مي زنند و به اين نحو آغاز ماه مبارک را به ديگران اعلام مي کنند. اندونزيايي ها مراسمي هم دارند به نام «حلال به حلال» به معني روز مصالحه و آشتي که در مساجد برگزار مي شود. يک شب و روز در اندونزي، به عنوان شب نزول قرآن و روز نزول قرآن شناخته مي شود. اندونزيايي ها به اين روز بسيار ارج مي نهند و آن را گرامي مي دارند. مراسم ويژه اي هم به اين مناسبت در قصر رياست جمهوري اندونزي برگزار مي شود. مراسم احيا، عبادت و آداب شب و روز نزول قرآن از راديو و تلويزيون اين کشور پخش ميشود. مسلمانان اندونزي ۱۰ شب آخر ماه را به شب زنده داري و عبادت مي گذرانند و معتقدند يکي از اين شبها شب قدر است.

عربستان

خانواده هاي عربستان عادات خاصي دارند، از جمله به خاطر خوش يمني و نويد ماه مبارک رمضان لوازم و اثاثيه منزل خود را تغيير مي دهند. در عربستان هزاران مسلمان در ايام ماه رمضان از سپيده صبح در تمام نقاط براي اداي مناسک عمره و عبادت اقدام مي کنند. بعد از نماز عشاء هم به راز و نياز و دعا مي پردازند. مردان درباره احاديث ديني بحث مي کنند و «جراک» را که پوست خشک شده ميوه است دود مي کنند، زنان هم به آماده کردن سفره سحر و افطار مي پردازند و تا اذان صبح بيدارمي مانند. غذاي آنها در طول ماه رمضان خرما، قهوه عربي، گوشت چرخ کرده و ماهي است.

پاکستان

رمضان در پاکستان هم جشنواره رنگ هاست. در ماه رمضان اماکن لهو و لعب در پاکستان نيز بسته مي شود و مساجد به منظور تلاوت قرآن و احاديث ديني پر مي شوند به طوري که صف هاي نماز در مسجد طولاني و به بسته شدن خيابان ها منجر مي شود. آنها بعد از اداي نماز با خرما و برنج و گوشت افطار مي کنند. فروش «بکوله» که پياز قرمز و گوشت سرخ شده است، در اين ماه بازار داغي دارد. در دهه آخر ماه رمضان هم مردان غذاي سحري خود را در مساجد مي خورند.

مصر

در قاهره پايتخت مصر، گروه هاي مختلف عرب و غيرعرب جشن هاي مختص خود را دارند چراکه هر کدام به گونه اي خاص اين ماه را مي شناسند و هر کدام به اندازه خود قدر و منزلت آن را مي دانند. اين جشن ها ترکيبي از جشن هايي هستند که از دوره فرعونيان، قبطانيان و اسلاميان باقي مانده است. قاهره در ماه رمضان به ۲ شهر تبديل مي شود؛ اول شهري است از صبح زود تا ساعت ۱۴ که در اين هنگام شهري آرام، ساکت و بدون کوچک ترين شلوغي و ازدحام است و از ساعت ۱۴ تا زمان افطار و اذان مغرب و گاهي اوقات تا نيمه شب هم شهري مي شود که در آن شلوغي بيداد مي کند و هياهويي برپاست.

تاجيکستان

مهم ترين عمل در ماه مبارک رمضان در تاجيکستان خواندن نمازهاي تراويح به جماعت و ختم قرآن است. از برنامه هاي مهم ديگر در اين ماه افطاري دادن است. مردم تاجيکستان مهمان دوست هستند و به هر بهانه اي مهماني برگزار مي کنند. به ويژه در ماه مبارک رمضان، کمتر پيش مي آيد خانواده ها در خانه خود و سر سفره هايشان افطار بخورند، چون به خانه فاميل يا برادران و خواهران و… به افطاري دعوت مي شوند. شب قدر در دهه آخر و شب ۲۷ ماه مبارک دانسته شده است. در اين شبها معمولا پير و جوان در مسجدها بيدار مي مانند و به اداي نماز و قرائت قرآن مشغول مي شوند و همچنين علماي دين سخنراني مي کنند.

عراق

از شب اول ماه رمضان تا آخرين شب آن، نزديک زمان سحر، افرادي در کوچه ها مي گردند و با کوبيدن بر طبل، روزه گيران را براي خوردن سحري بيدار مي کنند. هنگام افطار هم خانواده هاي عراقي با در دست داشتن سيني هاي غذا به مساجد مي روند تا غذاي خود را با روزه داران يا نيازمندان تقسيم کنند. باقلوا، زولبيا، خرما و سوپ از خوراکي هاي مهم و پرطرفدار عراقي ها در اين ماه است. در اعمال مخصوص شبهاي قدر تاکيد فراواني بر زيارت امام حسين(ع) شده است؛ لذا جمعيت انبوهي اين شب را در کربلا مي گذرانند، طوري که در اين شبها جاي خالي در کربلا باقي نمي ماند. زيارت نجف اشرف هم حال و هواي ويژه اي دارد، چرا که ايام شهادت و ضربت خوردن اميرالمومنين علي (ع) نيز در همين شبهاست.

وقتي به مراسم و سنت هاي استقبال از ماه مبارک رمضان در اين کشورها نگاهي دقيق مي اندازيم به خوبي حس مي کنيم که رمضان در ايران چيزي کم دارد؛ چيزي که به شدّت با نفس مبارک اين ماه و ميهمان خدا بودن در تناقض است و آن بروز آشکار شادي است با نمادها و سمبل هاي گوناگون. تو اين گونه فکر نمي کني؟