رمضان در فرهنگ مردم ایران

آغاز ماه شعبان، آغاز دگرگونی های قابل توجه است. بعد از نیمه شعبان و جشن های آن نوبت استقبال از ماه رمضان می شود. چیزی که سبب برتری این ماه نسبت به دیگر ماه های سال می شود، آیین ها و سنت های ویژه آن، روزه داری و لطف بی نهایت خداوند در این ماه است. در میان اقوام مختلف ایرانی، ایین های ویژه ای برای این ماه وجود دارد که همگی نشانه عشق و علاقه مردم این دیار به مذهب شان است.

استقبال از ماه رمضان

رمضان در فرهنگ عامه، ماهی بزرگ و ارجمند است. بنابراین، باید برای استقبال از آن، آیین های ویژه ای برگزار شود. از گذشته های دور، مراسم های بسیاری برای استقبال از رمضان برپا می شد که نشانه عظمت و بزرگی این ماه در فرهنگ ما است. از جمله این مراسم ها، تطهیر است.

از گذشته، در نواحی مختلف ایران، خانه تکانی رسمی مهم برای استقبال از رمضان بوده است و تقریباً همه خانواده ها به خانه تکانی قبل از رمضان توجه داشته اند. نظافت اماکن عمومی، تکیه ها، مساجد و... نیز رسم دیگری بوده که امروز نیز رایج است، اما در گذشته رونق بیش تری داشته است.

مراسم «گلکاری» مساجد که طی آن ظاهر مسجد را پیراسته و با نوعی گل و گچ می اندودند و «حمام روزه» یعنی رفتن به حمام قبل از رمضان نیز از جمله سنت های مهم بوده است.

از سنت های رایج دیگر، تهیه مواد غذایی است که هنوز هم این سنت باقی است. در گذشته رسم بر این بود که بسیاری از خانواده ها، در روز های آخر شعبان، نان رمضان می پختند. نان رمضان با نان سایر روزهای سال تفاوت داشت و پرمایه تر بود. از جمله مراسم عمومی دیگر، مراسم رشته بری بود که تقریباً در همه نواحی ایران رواج داشت.

از سنت های خوب دیگر در ماه رمضان، مراسم آشتی کنان بود. هر سال در آستانه رمضان، بزرگان هر منطقه به سراغ خانواده ها، زن و شوهرها و کسانی می رفتند که با هم کدورتی داشتند و آن ها را برای ورود به رمضان، آشتی می دادند و اعتقاد داشتند کسانی که با وجود کدورت وارد رمضان شوند، عباداتشان قبول نخواهد شد.

گرفتن روزه در آخرین روز شعبان نیز از آیین های دیگری است که امروز هم این رسم وجود دارد.

رؤیت هلال ماه

رؤیت هلال ماه رمضان، در هر دوره ای، آیین های ویژه ای داشته است. درست است که امروزه مردم در شب ماه رمضان از طریق تلویزیون و رادیو آگاه می شوند که فردا روز اول رمضان است یا خیر، اما در گذشته، شروع ماه و رؤیت هلال، آیین های ویژه ای داشته است که امروز به کلی از بین رفته اند.

در شهرهای بزرگ، رؤیت هلال توسط «عالمِ بلد» انجام می شد. عالم بلد، یا خود مجتهد جامع الشرایط بود و سخنش مورد قبول همه یا نماینده مجتهد بود. البته آیین های رؤیت هلال توسط خود مردم هم انجام می شد. مردم از غروب روز آخر شعبان به بام ها و نقاط بلند می رفتند و در جست وجوی هلال ماهِ نو، چشم به آسمان می دوختند. در مناطق مرکزی ایران، مردم با سینی قرآن و آینه و سبزه به پشت بام ها رفته و در آینه می نگریستند تا ماه را در آن ببینند. بعد قرآن را باز و به آن نگاه می کردند و بعد سبزه را در آب می انداختند.

در نواحی جنوب ایران نیز مردم معتقد بودند که باید بعد از رؤیت هلال به شمشیر نگاه کرد. در نواحی شمالی هم، بعد از رؤیت هلال، به صورت سادات می نگریستند تا برکت و رحمت آورد. در برخی نواحی هم نگریستن به صورت کودکان به خاطر صداقت آنان مرسوم بود. به همین دلیل، موقع رؤیت هلال، کودکی را نیز با خود به بام می بردند.

مراسم رؤیت، شب قبل از شروع ماه برگزار می شد که به آن «شب نیت» می گفتند؛ شبی که مردم نیت می کردند تا یک ماه بنده خدا باشند.

سحرخیزی

امروز همانند رؤیت هلال ماه، برای یافتن زمان سحر و افطار نیز مشکلی نداریم، اما در گذشته چنین نبوده و هر یک از این موضوعات، رسم ویژه ای داشته است.

در گذشته تشخیص وقت سحر کار سختی بود. آن زمان از روی ستارگان و موقعیت آن ها زمان سحر و پایان وقت سحر مشخص می شد. در روستاها و برخی نواحی نیز، صدای خروس زمان سحر را اعلام می کرد. در برخی نواحی هم افرادی به عنوان «سحرخوان»، مسئول بیدار کردن مردم بودند. سحرخوانی در دوره های بسیاری یک سنت رایج بود که سال ها در یک خانواده می ماند و از پدر به پسر و همین طور به نسل های بعدی می رسید.

شیوه های متفاوتی برای اعلام سحر رایج بود. از در کوبیدن و نقاره نوازی در شهرهای مذهبی مثل مشهد و قم گرفته تا طبل کوبی، شیپورزنی، سُرن نوازی، دمام زنی در جنوب. همه این ها شیوه های رایج اعلام وقت شروع و پایان سحر بود.

توپ در کردن موقع سحر هم از جمله این رسم ها بود که در بسیاری از مناطق ایران رواج داشت، اما مهم ترین شیوه و شاید رایج ترین آن ها، سنت قدیمی و فراگیر «چراغ گذاران» بود که در بسیاری نواحی ایران به خصوص نواحی مرکزی رواج داشت. در این شیوه، بعد از شناخت وقت سحر توسط «سحرخوانان»، تعداد زیادی چراغ بر سر مناره ها و گل دسته های مساجد گذاشته می شد و بعد از پایان وقت سحر هم برداشته می شد. مردم نیز برای تشخیص شروع و پایان سحر، به چراغ های روشن نگاه می کردند. البته در کنار همه این سنت ها، سنت بیدار کردن همسایه ها نیز رایج بود و هر همسایه ای که زودتر بیدار می شد، سایر همسایگان را با کوبیدن در منزل یا دیوارشان بیدار می کرد.

آیین های افطار

در گذشته نیز مانند امروز، کارهای سخت و سنگین در روزهای ماه رمضان تعطیل می شد و مغازه هایی مانند قنادی و شیرینی پزی و... با آن که جزو کارهای سخت نبودند، ولی برای رعایت حال روزه داران صبح ها تعطیل بود. برعکس، کشاورزان فقط صبح ها به دلیل سرحال تر بودن به کشت زارها و باغ ها می رفتند و عصر استراحت می کردند.

«ختم قرآن» یکی از مراسم ماه رمضان است که در مسجد ها، تکیه ها و حسینیه ها برگزار می شود. آموزش قرآن و خواندن نمایش نیز در این ماه به صورت جدی پی گیری می شود.

وقت افطار هم مانند سحر با شیوه های گوناگونی اعلام می شد. عده ای برای افطار به منزل و عده ای دیگر قبل از افطار برای خواندن نماز به مساجد می رفتند. گروه دوم در مساجد با خرما و گاه آش، روزه خود را می گشودند. اعتقاد ما بر این است کسی که روزه روزه داری را بگشاید، در ثواب آن شریک است. به همین دلیل، در گذشته رسم دیگری به نام «خرماگردانی» وجود داشت که مردم نزدیک افطار با ظرفی از خرما به کوچه می آمدند و با تعارف کردن خرما به مردم، روزه آن ها را باز می کردند و در ثواب افطار کردن آن ها شریک می شدند.

بدرقه ماه رمضان

شب های آخر ماه رمضان، به شادی و سرور می گذرد. در دو ـ سه روز آخر ماه رمضان مردم به حمام می رفتند و غسل عید یا حمام عید می کردند و برای برگزاری مراسم عید فطر آماده می شدند.

هم چنین آشی به نام «آشِ روزه» یا «آش بدرقه» پخته می شد که باید هفت زن که همگی فاطمه نام داشتند، آن را تهیه می کردند. آش روزه، در شب آخر رمضان خورده می شد و مردم دسته دسته در مکان های مختلف برای برگزاری مراسم ماه دیدنی جمع می شدند و دنبال هلال ماه شوال در آسمان می گشتند. اگر ماه را می دیدند، فردا عید رمضان بود و مراسم های ویژه آن برگزار می شد، مانند نماز عید، دادن فطریه، بازدید از اقوام و صله رحم، عیادت از بیماران و... که هنوز بخش هایی از این ایین ها باقی است.

در گذشته کودکان یا نوجوانانی که در طول ماه، روزه های کله گنجشکی یا به قول خراسانی ها روزه های «چقوکی» گرفته بودند، از سوی پدر و مادر یا اقوام بزرگ تر خود، در روز عید رمضان هدیه می گرفتند.

منبع:حوزه