معیار تشخیص وحی از خواب در قرآن کریم

پارسینه-گروه فرهنگی: حجت‌الاسلام عبدالکریم بهجت‌پور نویسنده «تفسیر موضوعی قرآن» در گفت‌وگو با خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس با اشاره به اینکه وحی پدیده‌ای است که همه ادیان الهی و معتقدان بدان آن را تنها عامل ارتباط خدای متعال با رسولانش پذیرفته‌اند، اظهار داشت: خداوند وقتی بنا داشته اقدامی برای هدایت و راهنمایی بشر کند، مجموعه اقدامات، دستورات و اوامر خود را به یکی از بندگان شایسته‌اش القا کرده است.

وی در ادامه افزود: وحی پدیده‌ای خارج از وجود انسان است که القا کننده و انتقال دهنده آن خدای متعال و دریافت کننده یکی از افراد شایسته بشری است، انسان شایسته اگر در مقام رسالت باشد موظف خواهد بود تا پیامی را که دریافت کرده به گوش دیگران برساند.

*تفاوت الهام و وحی

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه براساس تعاریف اسلامی و دینی گاه بین انواع دریافت‌های بشر و وحی یک سلسله مشابهت‌هایی دیده شده است، گفت: به طور مثال الهام یعنی اینکه کسی از بیرون مطلبی را به دل دیگری بیاندازد که منشأ آن برای دریافت کننده معلوم نباشد و به اصطلاح پیام به دلش القا شود.

وی در ادامه افزود: بنابراین همه توافق دارند که زمانی که مطلبی به کسی وحی می‌شود فرد کاملاً می‌داند که این مطلب از جانب رب و حضرت حق بوده است بنابراین بین وحی و الهام این تفاوت مشخص است که اگر کسی القا کننده را بشناسند آن پیام وحی و اگر نشناسد، الهام است با وجود اینکه هر دو اینها از یک کانون خارجی و منبعی بیرونی از وجود انسان ارسال شده باشد.

نویسنده «تفسیر موضوعی قرآن» در ارتباط با القایی که از بیرون به انبیا می‌شود، توضیح داد: خدای متعال در آیه 51 سوره شوری (وَمَا کَانَ لِبَشَرٍ أَن یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ مَا یَشَاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ) به صراحت بیان کرده که من از سه راه با بشر سخن می‌گویم: یکی از این راه‌ها براساس آیه قرآن، وحی مستقیم است به این معنا که مطلبی به شکل سری و رمزی به مخاطب انتقال داده شود و در واقع معنای وحی نیز همین است و مستقیم‌ترین راه که سرپوشیده از همه موجودات حتی جبرئیل بین خدا و دریافت‌کننده‌اش منتقل می‌شود.

وی در ادامه افزود: براساس این آیه گاهی هم خداوند سخن را از ورای حجاب منتقل می‌کند مثلاً کلام از درخت بیرون می‌آید در صورتی که کاملا مشخص است که این صوت از درخت نیست و منطقه کانونی تنها درخت است نوع سوم ارتباط نیز رسول و واسطه‌ای را خداوند می‌فرستد و این واسطه به شکل سربسته و پنهانی با فردی که خداوند می‌خواهد ارتباط برقرار می‌کند.

حجت‌الاسلام بهجت‌پور یادآور شد: در آیه دیگری خداوند می‌فرماید: «وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ...» از سمت خودم روحی را به شما وحی کردم. روح در اینجا به معنای دمیدن یا چیزی که عامل حرکت و حیات بخش است.

*پیغمبران هنگام دریافت وحی کاملا هوشیار هستند

وی در پاسخ به سؤال خبرنگار فارس که این سه طریق ارتباط خداوند با انسان آیا می‌تواند از طریق خواب صورت گیرد، توضیح داد: خداوند زمانی که از مکالمه خود با بشر سخن گفته آن را در قالب مجموعه وحی‌هایی تحت عنوان دریافت با شهود و بیدارانه مطرح کرده است یعنی کاملاً پیغمبران در هنگام دریافت وحی بیدار و بین مردم یا در طول روز بوده‌اند و گاهی نیز فرشته‌ای را مشاهده کرده‌اند.

حجت‌الاسلام بهجت‌پور در تشریح این امر گفت: به طور مثال حضرت لوط فرشتگان را در قالب چند جوان به چشم ظاهر مشاهده کرد که به عنوان مهمان به منزلش آمدند حتی مردم عادی نیز اینها را دیدند و به همین خاطر به منزلش حمله کردند. یا مثلاً حضرت مریم پیام خداوند را که بر او وحی شد دریافت کرد با وجود اینکه پیغمبر هم نبود فرشته وحی چون یک انسان بر او ظاهر شد و با وی گفت‌وگو کرد. در جای دیگری فرشتگان بر ابراهیم وارد شدند و به او بشارت فرزند دادند و در تمام این نمونه‌ها دریافت کننده بیدار و هوشیار بوده است.

وی در پاسخ به این تشکیک که برخی تصور کرده‌اند وحی بر پیغمبر اکرم در خواب صورت گرفته است، توضیح داد: این ادعا شاهدی در قرآن ندارد اگر معیار تشخیص وحی و بیان انواع و کیفیت آن قرآن و منابع دینی است به هیچ وجه در قرآن و منابع دینی شاهدی بر انحصار ارتباط خداوند با پیغمبر اکرم از طریق خواب نیست.

*خواب، پایین‌ترین مرحله نبوت است

این نویسنده و مفسر قرآن کریم با تاکید بر اینکه در قرآن کریم خواب پایین‌ترین مرتبه نبوت تعبیر شده است، گفت: انسان‌های پاک حتی آنها که به مرحله نبوت رسمی هم نرسیده‌اند گاهی در خواب الهام‌هایی دریافت می‌کنند و بشارت‌هایی به آنها می‌شود که در بیداری امکان یا صلاحیتش وجود ندارد اما این دیگر در انحصار پیامبران و رسولان الهی نیست و تنها پایین‌ترین مرتبه وحی است در جایی خداوند در قرآن کریم می‌فرمایند «کسانی که بگویند صاحب اختیار ما خداست و بر این ادعا استوار باشند، ملک بر آنها وارد می‌شود» این همان الهام به انسان‌های عادی است.

وی یادآور شد: ‌البته گاهی برخی از این الهام‌ها در بیداری است یا مطابق برخی روایات در خواب صورت گرفته به طوری که فرشته در خواب می‌آید و آنها را نسبت به آینده و درستی مسیر آنها تقویت می‌کند بنابراین ما مخالف این نیستیم که گاهی وحی به بشر هم از طریق خواب می‌رسد اما وحی‌هایی که گزارش از طریق خواب شده همه شخصی است حتی داریم که حضرت ابراهیم در خواب دید که حضرت اسماعیل را ذبح می‌کند این پیام یک خواب شخصی است و عمومی و رسالتی نیست و بنابراین با وحی در بیداری متفاوت است.