ديوار دفاعي گرگان، طولاني ترين ديوار آجري جهان يا تلي از خاک +عکس

خبرگزاري ميراث فرهنگي ـ گروه ميراث فرهنگي ـ آذرماه سال گذشته بود كه كارگاه فهم معماري درگرگان برگزار شد. يادم مي آيد يكي از مناطقي كه براي بازديد گروه‌هاي تحقيقي دانشجويان در نظر گرفته شد " ديوار دفاعي گرگان " بود. براي من ديدن يك ديوار تاريخي چندهزار ساله كه مي گويند از كره ماه نيز ديده مي شود بسيار هيجان انگيز بود. لحظه شماري مي كردم كه كنار ديوار قدم بزنم. اما جلوتر كه رفتم با تلي از خاك مواجه شدم؛ تپه اي كه به همه چيز شبيه بود جز به يك ديوار تاريخي. وقتي از راهنما پرسيدم « پس ديوار تاريخي گرگان كجاست؟ » گفت: همين زير پاي شما ! شگفتزده به زير پايم نگاه كردم؛ اما نه از ديوار خبري بود و نه از حتي چند تكه آجر؛ هر چه بود تنها خاك بود و خاك و ديگر هيچ !

بعدا در گفت و گو با اساتيد حاضر در گروه متوجه شدم كه ديوار دفاعي گرگان طي هزاران سال به زير خاك رفته و در نقاطي هم كه قابل دسترس بوده، از آجرهاي آن براي ساخت خانه در روستاهاي مجاور استفاده شده است. همچنين براي احياي اين ديوار بايد آنرا حفاري كرد كه در بخش‌هايي انجام شده؛ اما با طرح هايي كه امروز در دنيا و بر روي ديوار چين اجرا شده فاصله زيادي دارد. حفاري نياز به توجه مسوولان كشوري و داشتن گروه مجريان متخصص و همچنين تامين اعتبار دارد؛ چيزي كه اين روزها معضل اصلي ميراث فرهنگي و تاريخي كشور است.

سازه اي كه از ماه ديده مي شود
ديوار دفاعي گرگان كه در متون جهاني از آن به عنوان "مار سرخ" ياد مي شود طولاني ترين ديوار آجري دنيا است و سومين ديوار بزرگ جهان پس از ديوار چين و آلمان است. اين ديوار در دوره ساساني و نزديک به 1700 سال پيش به طول 200 کيلومتر با نام‌هاي قزل ائلان، سد اسکندر، سد انوشيروان، سد پيروز و ديوار دفاعي گرگان که طولاني ترين اثر معماري ايران باستان است طي 90 سال ساخته شد. امپراتوري ساساني، زماني که امپراتوري بيزانس با فشارهاي خارجي رو به رو بود و امپراتوري روم غربي نيز رو به زوال مي رفت، توانست با گردآوري نيروي انساني فراوان و به کارگيري توان مهندسي، سازه اي دفاعي را همراه با دژهاي متعددي برپا کند که در باختر زمين نيز مشابه آن وجود ندارد. بنابر تحقيقات جديد که بخشي از آن درآخرين شماره فوريه- مارس مجله Current World Archaeology منتشر شده ،باستان شناسان توانسته اند اين نکته را به اثبات برسانند که توان مهندسي ايرانيان برابر يا حتا پيشتر از توان مهندسي امپراتوري روم در ساختن سازه‌هاي دفاعي بوده است. اين تحليل هنگامي ميسر شد كه آنها ديوار دفاعي گرگان، طراحي، مصالح و مهندسي آنرا بررسي كردند.

حسين كتولي عضو هيات علمي معماري دانشگاه جامع گلستان درباره اهميت اين ديوار به CHN گفت: بر اساس آخرين كشفيات باستان شناسي، اين ديوار در دوران اشكانيان بنيانگذاري شده و در زمان قباد ساساني، تغييراتي در آن به وجود آمده و رونق دوباره يافته است. او در ادامه با اشاره به اينكه از 70 تا 80 سال پيش كاووش‌هاي براي احياي ديوار آغاز شده كه طي آن در حدود 100 قلعه شناسايي شده است.

كتولي تاكيد كرد: ديوار دفاعي گرگان، سومين سازه بشري است كه از كره ماه ديده مي شود؛ هر چند اكنون به دليل رفتن به زير خاك و همچنين زمين‌هاي كشاورزيف چندان واضح و آشكار نيستند.

اين استاد دانشگاه در تحليل ديوار دفاعي گرگان مي گويد: اين ديوار بيانگر اين نكته اساسي است كه دو دنياي مختلف بر روي زمين وجود داشته است؛ يك دنيا در شمال كه شامل اقوام مغول و ترك‌هاي شمال درياي مازندران و اقوام اروپاي شمالي بوده كه كوچ نشين بودند و زندگي عشايري داشتند و قومي كه در جنوب درياي مازندران زندگي مي كرده اند و داراي تمدن كهني بوده اند و براي حفاظت از اين تمدن در برابر اقوام شمالي، اين ديوار را ساخته اند.

كتولي با بيان اينكه اين ديوار همان مرز ايران و توران - تركستان امروزي - است كه در شاهنامه به شكل اساطيري آمده است توضيح داد: در واقع كشور در آنزمان هزينه‌اي را متقبل شد تا بتواند ايرانشهر و تمدن بزرگ آنرا از هجوم اين قبايل حفظ كند؛ چرا كه اين منطقه همواره مرزداري ايران بوده در برابر اقوامي كه بيشترين تخريب را داشته اند. ما همواره رومي‌ها را در طول تاريخ در اين نقطه داشته ايم كه اين ديوار مي توانسته مانعي در برابر آنها باشد.

او گفت: در اينسوي ديوار دو شهر مهم «جرجان» و «استرآباد» را داشته ايم كه تقويت كننده فرهنگي اين ديوار نيز بوده اند. همچنين قوم قاجاريه هم در زمان صفويه توسط شاه عباس به اين نقطه كوچانده شدند تا از مرز منطقه استرآباد از ايران محافظت كنند. اين ديوار همواره به عنوان يك گلوگاه بسيار مهم، مطرح بوده است.

علل تخريب
باستان شناسان مي گويند در ساخت اين ديوار عظيم ده‌ها ميليون قالب آجر به کار رفته است. آنها شواهدي از تعداد زيادي کوره و کارگاه ساخت آجر در طول ديوار و در فواصل نزديک به آن يافته اند که نشان دهنده يک پروژه صنعتي بسيار بزرگ براي احداث اين ديوار است.
طبق برآوردها سي هزار سرباز مي توانستند در طول ديوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداري و آزمايش خاکسترها و زغال‌هاي بر جاي مانده در کوره‌هاي آجرپزي، نشان دادند که قدمت ديوار به قرن‌هاي پنج و ششم ميلادي مي رسد.
تخريب ديوار دفاعي گرگان در دهه‌ها و سده‌هاي بعدي، علت‌هاي مختلفي داشت؛ گاه به دليل ضعف دولت مركزي اتفاق افتاد و گاهي به علت وسيع شدن حوزه نفوذ فرهنگي و سياسي ايران و از دست دادن كاركردهاي ديوار، به هر حال هر چه كه بود از زماني كه ديوار دفاعي گرگان تخريب شد تمام هجوم‌ها از سوي غزنوي‌ها، سلجوقي‌ها، مغول‌ها، تيموري‌ها و ازبك‌ها به ايران، از اصلي ترين مناطق حمله همين ديوار تخريب شده بود.
كتولي با اشاره به اينكه يكي ديگر از دلايل تخريب كامل ديوار كه در دوران معاصر اتفاق افتاد استفاده از آجرهاي آن در ساخت خانه‌هاي روستاهاي همجوار بود به سي.اچ.ان گفت: در حدود هفتاد سال پيش، شغلي به نام آجركني در اطراف ديوار دفاعي گرگان مرسوم شد كه آجرها را مي كندند و براي ساخت خانه‌هاي آنزمان، استفاده مي كردند.

شاهدي بر فرهنگ ايران باستان
كتولي با بيان اين نكته كه كاركرد امروزي ديوار گرگان در خودش است و اگر ما دغدغه فرهنگي داشته باشيم آنرا حفظ مي كنيم تاكيد كرد: اين گونه آثار، شواهدي از فرهنگ و تمدن و جهاني فكر كردن ايرانيان در آن دوران بوده است و نبايد به حال خود رها و تخريب شود. لازمه چنين حركتي، داشتن درك فرهنگي از اين آثار است كه گاهي واقعا وجود ندارد. ما هنوز اين نكته را درك نكرده ايم كه ميراث فرهنگي مال گذشته نيست؛ بلكه متعلق به آينده است و ريشه در گذشته ما دارد.
او همچنين با اشاره به اينكه امكان زيست در منطقه طي هزاران سال بستگي زيادي به ديوار فوق داشته و شكل گيري هنر، شهرنشيني و دانش در تمامي ايران ناشي از ايجاد امنيت در شمال كشور به وسيله اين ديوار بوده است. چرا كه در نبود امنيت، هيچيك از آنها در هيچ جامعه اي شكل نمي گيرد.
او گفت: جا دارد در حول موضوع اين ديوار همايش‌ها برگزار و تحقيقات دانشگاهي انجام شود؛ همچنانكه ديوار چين و آلمان نيز با وجود اينكه بخش‌هايي تخريب شده داشتند ترميم شده اند و براي جذب توريسم و توسعه اين صنعت، از آنها استفاده مي شود.

ظرفيتي براي گردشگري
معاون سازمان ميراث و گردشگري گلستان معتقد است اين استان در كنار طبيعت زيبا، ظرفيت تاريخي بالايي براي توسعه گردشگري دارد كه از جمله اين ظرفيت‌ها، ديوار دفاعي گرگان است. حميد عمراني به CHN گفت: مستندات باستان شناسي ديوار گرگان در حال انتشار است و اطلاعات ما در حال بازسازي و و تكميل است.

سرپرست پايگاه ديوار بزرگ گرگان در ادامه گفت: در سال 1377 كه گلستان استاني مجزا شد ديوار گرگان توسط مديريت وقت، به عنوان پروژه ملي، به سازمان مركزي معرفي و بر همان اساس، شناسايي مسير آغاز شد. سپس طي چهار فصل مورد بررسي باستان شناسي قرار گرفت و مستندسازي شد. پس از آن با احداثسد گلستان يك، در مجاورت گنبدكاووس بخشي از محدوده ديوار دفاعي، در محدوده ديوار قرار گرفت كه باعث شدگمانه زني ديوار صورت بگيرد و در دو نقطه حفاري صورت گرفت.

عمراني تاكيد كرد كه پس از سال 1378 تا 79 برنامه خاصي براي حفاري نداشتيم؛ اما از سال 79 به بعد طي برنامه اي ديگر در بخش شرقي-كلاله- فضاي ديوار گرگان در كنار گرگانرود شناسايي و براي گمانه زني باستان شناسي انتخاب شد.

او همچنين گفت به منظور اطلاع دقيق از وضعيت باستان شناسي، سال 80 اولين مطالعات صورت گرفت و هزار متر مربع از ديوار گرگان حفاري شدكه گزارش آن به چاپ رسيده است.

معاون ميراث فرهنگي گلستان گفت: بخشي از ديوار گرگان شامل يك قلعه و بخشي از مسير ديوار و يك ساختار معماري آتشكده مانند شناسايي شده و خوشبختانه فضاي 1000 مترمربعي ساماندهي شده است.

اين كارشناس ارشد باستان شناسي از كار مشترك مرحوم دكتر آذرنوش رييس دانشگاه وقت باستان شناسي كه با دانشگاه ادينگبورگ و دوهام بريتانيا به مدت 5 سال انجام شد خبر داد. او در توضيح اين عمليات گفت: در اين پنج سال، تمام مسير ديوار را با نقشه‌هاي هوايي و سيستم ماهواره اي از درياي مازندران تا انتهاي ديوار گرگان يكبار ديگر بازنگري كرديم. ديوار در چند نقطه شرقي، غربي و مركزي با استفاده از دستگاه ژئوفيزيك مطالعه و بررسي شده و يك كوره آجرپزي و يكي از قلعه‌هاي ديوار گرگان حفاري شد. عمراني خبر داد: در 200 كيلومتر غالب بر هزار عدد كوره آجرپزي وجود دارد و بالغ بر 40 قلعه نظامي حامي ديوار بوده اند.

سرپرست پايگاه ديوار بزرگ گرگان در ادامه گفت: 10 منطقه نمونه گردشگري در مسير ديوار گرگان تعريف كرده ايم و مشاور آن هم انتخاب شده است. برخي مسيرها براي اسب دواني و شترسواري و برخي نيز براي پياده روي. اين مطالعات قرار است اجرايي شود و اكنون مسئله مكان آن در دست بررسي است .

معاون ميراث فرهنگي و گردشگري گلستان در پاسخ به اين سوال كه آيا بخش‌هايي كه مي گوييد، براي بازديدكنندگان قابل بازديد است و شهروندان مي توانند ديوار را ببينند و آن را به عنوان يك شي خارجي لمس كنند يا اينكه فقط زير خاك است كه بايد درباره اش صحبت كنند گفت: بخش هايي از ديوار گرگان حفاري شده و بازديد از آن براي عموم علاقمندان آزاد و رايگان است؛ اما چون پايگاه ديوار گرگان يك پايگاه ملي است همه ساله براي مطالعه و نگهداري آن، اعتبار مي گيريم كه اين براي ما از حفاري مهم تر است. چون حفاري زماني ممكن است كه اطلاعات ما كامل شود و با دست پر كار را شروع كنيم. او درباره ديوار چين گفت كه بخش‌هاي بزرگي از اين ديوار طي دوران‌هاي تاريخي تخريب شده بود كه بيشتر آن بازسازي شده است؛ اين اتفاق مي تواند براي ديوار دفاعي گرگان هم بيفتد و در جذب گردشگر، كسب درآمد براي استان و رونق منطقه اثرگذار خواهد بود.
الهه موسوي