ایران و امریکا: از حاجی واشنگتن تا سفارت متروکه

می‌گفت: «فکر و ذکرمان شد کسب آبرو، چه آبرویی؟ مملکت ‌رو تعطیل کنید، دارالایتام دایر کنید درست‌‌تره…مردم نان شب ندارند، شراب از فرانسه می‌آید! قحطی است، دوا نیست، مرض بیداد می‌کند، نفوس حق‌النفس می‌دهند، باران رحمت از دولتی سرقبله عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم! میرغضب بیشتر داریم تا سلمانی. سر بریدن از ختنه سهل‌تر. ریخت مردم از آدمیزاد برگشته، سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده، چشم‌ها خمار از تراخم است، چهره‌ها تکیده از تریاک…»

اینها را عزت‌الله انتظامی در نقش حاجی واشنگتن می‌گفت. حاجی واشنگتن؛ فیلمی از علی حاتمی که در سال ۱۳۶۱ در ایران ساخته شد و همان سال توقیف شد.(۱)

در آستانه سالگرد ۱۳ آبان روز تسخیر سفارت آمریکا قرار داریم؛ روزی که برای ایرانیان و امریکایین نقطه عطفی به شمار می رود.

اگرچه حاجی واشنگتن از دید اهالی سینما اثری واقعا فاخر به شمار می‌رود، اما داستان روابط ایران و آمریکا فقط از دید هنرمندان مورد توجه قرار نگرفته است. بخش بخش این روابط رمزآلود همواره مورد توجه اقشار مختلف ایران بوده است، چه پیش چه پس از انقلاب اسلامی این رابطه و بعد عدم‌رابطه همواره مورد توجه بوده است.

ذبح گوسفند در بالکن هتل آمریکایی

اول بار در کتابی با نام «تحفه العالم» که نواده دختری ابوالقاسم میرفندرسکی در سال ۱۱۰۷ هـ.ق یعنی سال دوم سلطنت شاه سلطان حسین و ۲۰۲ سال پس از کشف آمریکا نوشته، از اجناس آمریکایی چون فرش‌های و لباس‌های «ینگی دنیا» ذکری به میان آمده‌است.

ساموئل گرین بنجامین نخستین دیپلمات رسمی کشور آمریکا در ایران بود.

بر طبق اسناد، جاستین پرکینز(۲) اولین آمریکایی است که در تاریخ به ایران پای گذارد. از سوی دیگر، نخستین ایرانی که رسما تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت میرزا محمد علی حاج سیاح (۳) بود که در انقلاب مشروطیت نیز شرکت داشت.

در ژوئن ۱۸۸۳ (۱۳۰۰ هجری قمری برابر ۱۲۶۲شمسی) آمریکا اقدام به تأسیس کنسولگری در ایران کرد و دیپلمات ارشدی به نام ساموئل گرین بنجامین به تهران فرستاد. (۴) دولت ایران هم نخست در سال ۱۸۵۶ میرزا ابوالحسن شیرازی و سپس در اکتبر ۱۸۸۸ میلادی (۱۳۰۶ هجری قمری) حاج حسینقلی خان صدرالسلطنه، فرزند میرزا آقاخان نوری را به عنوان نماینده رسمی به آمریکا فرستاد. مهم‌ترین اتفاق در این دوره موضوع ذبح گوسفند در بالکن هتل بود. حسینقلی‌خان صدرالسلطنه، نخستین سفیر ایران در آمریکا به علت ذبح گوسفندی در بالکن هتل والدورف-آستوریا در شهر نیویورک، در روز عید قربان به تهران احضار شد. ناصرالدین شاه خطاب به او گفته بود: «ما را نزد جوان‌ترین دولت دنیا بی‌آبرو کردی و ملت چندین هزار ساله ما را سخره عالمیان کردی. خدا از تو نگذرد.»

روابط در حد سفیر

روابط در حد سفیر بین دو کشور در سال ۱۹۴۴ برقرار شد. والاس موری که در سال‌های دهه ۲۰ میلادی دیپلمات ارشد آمریکا در ایران بود، از نخستین سفیران این کشور در ایران شد.

در پی حمله متفقین به ایران در ۳ شهریور ۱۳۲۰، رضا شاه از آمریکایی‌ها کمک خواست، اما به دلیلی سردی روابط میان تهران و واشنگتن در خصوص ماجرای وزیر مختار ایران در آمریکا این درخواست مورد توجه فرانکلین روزولت قرار نگرفت. البته در جریان کنفرانس تهران، ایالات متحده آمریکا، بریتانیا و اتحاد شوروی استقلال ایران را به رسمیت شناختند.

جاستین پرکینز نخستین تبعه کشور آمریکا که به ایران پا گذاشت.

متفقین برای سروسامان دادن به وضعیت اقتصادی ایران و همچنین تسهیل ارسال کمک به روس‌ها، با استخدام مستشاران مالی موافقت کردند. بدین ترتیب بار دیگر آرتور میلسپو(۵) راهی ایران شد. هم‌زمان برخی از شرکت‌های نفتی آمریکا برای سرمایه‌گذاری در نفت ایران اعلام آمادگی کردند، اما از آنجا که درخواست آمریکایی‌ها موجب طرح درخواست‌های مشابه از سوی روس‌ها و انگلیسی‌ها می‌شد، دکتر محمد مصدق در مجلس شورای ملی، سیاست موازنه منفی برای پرهیز از واگذاری هرگونه امتیاز نفتی را به خارجیان تا پایان جنگ جهانی دوم مطرح کرد.

پایان جنگ جهانی دوم ضرورت خروج نیروهای متفقین را از ایران مطرح کرد. استالین به بهانه‌هایی از خروج ارتش سرخ از شمال ایران خودداری کرد. مذاکرات احمد قوام (قوام السلطنه) در مسکو بی‌نتیجه ماند و ایران مجبور شد به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کند. در واکنش به این اقدام، اتحاد شوروی نه تنها به خروج نیروهایش از ایران اقدام نکرد، بلکه در آذربایجان و کردستان حکومت‌های دست نشانه به‌وجود آورد. هری ترومن، رییس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، در ۱ فروردین ۱۳۲۵ (۱۹۴۶) اولتیماتوم داد در صورت خودداری شوروی از خروج نیروهایش از ایران ایالات متحده آمریکا نیز اقدام به بازگرداندن نیروهایش خواهد کرد. نگرانی استالین از برخورد نظامی با آمریکا که در آن زمان تنها کشور دارنده بمب اتمی بود، سرانجام شوروی را به خروج از ایران وادار کرد.

هم‌زمان روابط نظامی ایران و آمریکا رو به فزونی گذاشت. در ۳۰ خرداد ۱۳۲۶ یک قرارداد ۱۰ میلیون دلاری فروش سلاح به ایران به امضا رسید که ارزش واقعی آن حداقل ۷۰ میلیون دلار بود. در ۱۴ مهر ۱۳۲۸، کنگره ایالات متحده آمریکا قانون کمک به دفاع مشترک را به تصویب رساند و مبلغ ۲۷ میلیون دلار کمک نظامی در اختیار ایران قرار داد. در ۴ مرداد ۱۳۲۹ کنگره اصلاحیه‌ای به قانون دفاع مشترک افزود و ایران را از رده کره جنوبی و فیلیپین خارج ساخت و در ردیف ترکیه و یونان قرار داد که مجموع ۱۳۱ میلیون دلار کمک نظامی به این سه کشور اختصاص یافته بود.

نفت، مصدق و آمریکا

یکی از بدترین خاطرات ایرانیان از آمریکا ماجرای ملی شدن صنعت نفت است. سیاست ایالات متحده آمریکا در دوران جنبش ملی شدن صنعت نفت و تشکیل دولت دکتر محمد مصدق سه مقطع مشخص را پشت سر گذاشت:

همراهی با ایران: در این مقطع آمریکایی‌ها از حق ایران برای کسب حقوقش بر مبنای تقسیم ۵۰ - ۵۰ حمایت کردند. این مرحله با تصویب و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت ایران، پایان یافت.

نخستین ایرانی که رسما تابعیت ایالات متحده آمریکا را پذیرفت میرزا محمد علی حاج سیاح بود.

میانجی‌گری: ملی شدن شرکت نفت ایران و انگلیس: احساسات ملی‌گرایانه در دیگر کشورهای خاورمیانه به‌ویژه در قبال احتمال ملی شدن شرکت آرامکو آمریکا را نگران کرد، به همین دلیل آمریکا با بریتانیا هم قدم شد که از ملی شدن صنعت نفت ایران حمایت نکند، اما در عین حال واشنگتن دو طرف ماجرا را به حل اختلافات از طریق گفت‌وگو دعوت کرد.

آرتور میلسپو حقوقدان و کارشناس مالی آمریکایی که برای اصلاح مالیه به استخدام دولت ایران درآمد

همراهی با بریتانیا: با پیروزی وینستون چرچیل در بریتانیا و دویث دیوید آیزنهاور در آمریکا، همسویی دو کشور در برخورد با دولت دکتر محمد مصدق شکل گرفت. آمریکایی‌ها مدعی بودند که مماشات در مقابل مصدق در نهایت به پیروزی حزب توده و فروافتادن ایران در دامان اتحاد شوروی خواهد انجامید. در نتیجه آمریکا از ایده سرنگونی مصدق و بازگشت شاه حمایت کرد. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اولین تجربه سیا در سرنگونی یک دولت خارجی به شمار می‌آید. این عملیات با هدایت کرمیت روزولت مامور مخفی سیا به نام عملیات آژاکس به مرحله اجرا گذاشته شد. روزولت در کتاب خود که در دهه ۱۹۷۰ به چاپ رساند، نوشت که محمدرضا شاه پس از بازگشت از تبعید، در کاخ مرمر، به وی گفت که سلطنتش را بعد از خدا به آمریکا و شخص روزولت مدیون است.

آمریکا در دهه ۱۹۵۰ میلادی، با تشکیل کنسرسیوم نفت با انگلستان شریک شد. واشنگتن پرداخت وام ۴۵ میلیون دلاری به ایران را تصویب کرد و ریچارد نیکسون معاون رییس‌جمهور ایالات متحده آمریکا از تهران دیدار کرد. این سفر با سفر محمد رضا شاه از واشنگتن جواب داده شد. در سال ۱۳۳۶ قرارداد مودت ایران و آمریکا به تصویب مجلس شورای ملی رسید. با ورود جان کندی به کاخ سفید، فشار آمریکا بر شاه برای درپیش گرفتن اصلاحات افزایش یافت. شاه در اواخر سال ۱۳۴۱، از واشنگتن دیدار کرد و توانست حمایت کندی را جلب کند. در مراجعت از آمریکا شاه انقلاب سفید به همراه اصول ششگانه انقلاب شاه و ملت را به رفراندم گذاشت.

نگرانی آمریکا از حق مسلم ایران پس از ۳۰ سال

کودتای ۲۸ مرداد تاثیر مهمی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت که هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. در ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ میلادی، مادلین آلبرایت وزیر امورخارجه آمریکا در سخنرانی خود گفت: «در سال ۱۹۵۳، آمریکا نقش موثری در ترتیب دادن براندازی نخست‌وزیر محبوب ایران محمد مصدق داشت. دولت آیزنهاور معتقد بود که اقداماتش به دلایل استراتژیک موجه‌اند، ولی آن کودتا آشکارا باعث پس‌رفت سیر تکامل سیاسی ایران شد و تعجبی ندارد که هنوز بسیاری از ایرانیان از این دخالت آمریکا در امور داخلی آنان ناراحت‌اند. علاوه براین در ربع قرن بعد از آن ایالات متحده و غرب پیوسته از رژیم شاه حمایت کردند. دولت شاه هرچند کارهای زیادی برای پیشرفت اقتصادی ایران انجام داد ولی مخالفان خود را بی‌رحمانه سرکوب کرد.»

کرمیت روزولت نوه تئودور روزولت رییس‌جمهور سابق آمریکا و رییس شعبه خاورمیانه سازمان مرکزی جاسوسی آمریکا ـ سیا ـ که بعدها فرمانده عملیات کودتای ۲۸ مرداد شد.

از روابط اطلاعاتی دو کشور در این دوره می‌توان به احداث و فعالیت هفت مرکز جمع‌آوری اطلاعات سازمان سیا در نزدیکی مرز ایران و اتحاد جماهیر شوروی تا زمان انقلاب اسلامی نام برد. ‏

در سال‌های پایانی دهه ۱۹۷۰ سازمان سیا در چندین گزارش مکررا تاکید داشته که هیچ نوع حرکت انقلابی یا خیزش مردمی در آینده‌ای نزدیک برای حکومت شاه قابل تصور نخواهد بود.

آرشیو امنیت ملی آمریکا روز ۲۵ دی ۱۳۸۷ (۱۴ ژانویه ۲۰۰۸) اسنادی را پس از ۳۰ سال منتشر کرد که نشان می‌دهد جرالد فورد و جیمی کارتر روسای جمهوری وقت آمریکا در این دهه از احتمال دستیابی ایران به بمب اتمی نگران بوده‌اند. اسناد تازه نشان می‌دهد که در جریان مذاکرات اتمی ایران و آمریکا در دهه ۷۰ میلادی، محمدرضا شاه پهلوی دستیابی ایران را به فناوری انرژی هسته‌ای حق این کشور می‌دانست.

پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و ماجرای تسخیر سفارت امریکا و از زمان قطع روابط کامل بین ایران و آمریکا، موانع فراوانی احیا و ظاهر شده‌اند که تا به امروز مانع روابط رسمی بین دو کشور شده‌اند. تصرف سفارت آمریکا آغاز و نقطه شروع وخامت روابط سیاسی ایران و آمریکا شد و آمریکا به‌دنبال این حرکت ایران، به طور کامل تحریم‌هایی علیه ایران وضع نمود و سیاست خود را علیه تهران تغییر داد. سفارت امریکا در ایران عملا تعطیل و سفارت ایران نیز در امریکا کاملا تعطیل شد.

تصویری از سفارت ایران در واشنگتن که در حال حاضر متروکه است

--

۱ این فیلم داستان زندگی غم‌انگیز حسینقلی خان صدرالسلطنه -‏اولین سفیر ایران در بلاد«آمریک»- را روایت می‌کند. فیلم حاجی واشتنگتن باید در آمریکا ساخته می‌شد، ‏اما به دلیل مشکلات سیاسی ۲ کشور، گروه سازنده، ساخت فیلم را در ایتالیا دنبال ‏کردند. سرانجام فیلم بعد از ‏گذشت سال‌ها از زمان اولین نمایشش در اولین جشنواره فجر، در سال ۷۷ به نمایش عمومی درآمد.

۲ جاستین پرکینز (به انگلیسی: Justin Perkins) نخستین تبعه کشور آمریکا در ایران بود. وی کشیش و مبلغ مذهبی پروتستان بود. او در سال ۱۸۳۳ به ایران پای نهاد و در سال ۱۹۱۲ در آمریکا درگذشت. از اقدامات او در ایران می‌توان به برپایی نخستین مدرسه مدرن ایران، مدرسه آمریکایی ارومیه، در زمان محمدشاه قاجار در اورمیه برای آشوریان انتشار زاهر یرادی باهرا، در سال ۱۲۶۵ قمری ـ ۱۳ سال پس از انتشار کاغذ اخبار اولین نشریه ایران ـ نخستین نشریه غیرفارسی و دومین نشریه ایران اشاره کرد.

۳ میـرزا محمدعلی محلاتی متولد ۱۲۵۲ قمری ملقب به حاجی سیاح به سبب سفر هجـده ساله خود به دور دنیا (اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله ژاپن و هندوستان) و سفرهای فراوانش در سراسر ایران به حاجی سیـاح معروف شده‌است. وی نخستین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا گردید، و تا سانفرانسیسکو نیز در سفرهای خود پیش رفت، جایی که در ۲۶ می۱۸۷۵ تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیه ۱۲ کالیفرنیا رسما پذیرفت. حاجی سیاح حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیس جمهور آمریکا، پرزیدنت اولیسس گرنت ـ هجدهمین رییس‌جمهور آمریکا ـ نیز گردید.

۴ Samuel Greene Wheeler Benjamin ، دیپلمات آمریکایی ۱۳ فوریه ۱۸۳۷ تا ۱۹ جولای ۱۹۱۴

۵ آرتور میلسپو (Arthur Millspaugh) متولد مارس ۱۸۸۳ در روستایی در میشیگان، حقوقدان و کارشناس مالی آمریکایی که در سال‌های ۱۹۲۲-۱۹۲۷ و ۱۹۴۲-۱۹۴۵ برای اصلاح مالیه به استخدام دولت ایران درآمد.

منبع: وبلاگ امیرهادی انواری(+)