خطبه پیرامون «غم و اندوه»

خطبه ‌ ی اول

حمد و سپاس از آن الله است. او را حمد گفته و از او یاری جسته و آمرزش می ‌ خواهیم و به سوی او توبه می ‌ کنیم و از بدی ‌ های خویش و اعمال ناشایستمان به او پناه می ‌ بریم... الله هر که را هدایت کند او گمراه کننده ‌ ای نخواهد داشت و هر که را گمراه سازد او هدایتگری نخواهد یافت. و گواهی می ‌ دهم که معبودی به حق نیست جز الله که تنها و بی ‌ شریک است و گواهی می ‌ دهم که محمد بنده و پیامبر اوست...

{ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ } [آل عمران: 102]

{ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيراً وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً } [نساء: 1]

{ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلاً سَدِيداً (70) يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَن يُطِعْ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِيماً } [احزاب: 70-71]

اما بعد... ای مردم: روزهای زندگی انسان به مانند طنابی کشیده شده است که وی نمی ‌ داند چه هنگام قطع خواهد شد و دو سوی این طناب، گذشته و آینده است و وسط آن، زمان حال قرار دارد. چه بسا ممکن است انسان به گذشته ‌ اش نگاه کند و بر آن حسرت خورد و دچار غم و اندوه شده و به سستی و ناتوانی روی آورد، و یا شاید به آینده نظر بیندازد و پیش از رسیدن آن آرزوی دانستن آن را داشته باشد اما واقعیت آن است که وی جز زمان حال را که در آن زندگی می ‌ کند چیز دیگری ندارد؛ زیرا گذشته ‌ ای که رفته است نه لذت آن را احساس خواهد کرد و نه سختی ‌ های آن را، و آینده نیز غیبی است که رخ نداده است و در این صورت، انسان چیزی ندارد جز همین ساعتی که در آن زندگی می ‌ کند و نه خواهد توانست که گذشته را بر گرداند و نه رسیدن آینده را سرعت بخشد.

انسان تا هنگامی که روح در بدن دارد بر اساس تقدیری که نوشته شده است زندگی می ‌ کند... آن زندگی که خالی از مصیبت ‌ ها نیست و کم اتفاق می ‌ افتد که خالی از حوادث عجیب و غریب باشد. همچنانکه همیشه نسیم خوش آرامش در زندگی انسان نمی ‌ وزد، زیرا تلخ کننده ‌ ها بسیارند و بر هم زننده ‌ های آرامش نیز کم نیستند و نمی ‌ توان برای همیشه با آن انس گرفت. همه ‌ ی این خطرها و حوادث باعث به وجود آمدن احساسی ناخوشایند و نگران کننده در قلب انسان ‌ ها می ‌ شود. .. احساسی که مردان و زنان را نگران و ترسان می ‌ کند. این احساس چیزی نیست جز غم و اندوه.

غم و اندوه آن احساسی است که بر انسان مستولی شده و باعث به وجود آمدن نگرانی و نا آرامی و ناامیدی در درون وی می ‌ شود تا آنکه جایی برای انس و آرامش و خوش بینی در درون وی باقی نماند. وی پس از آن نه خواب راحتی خواهد داشت و نه از غذا و نوشیدنی لذت خواهد برد. این احساس غم و نگرانی است که با بودن آن، انسان احساس می ‌ کند روز به شب نخواهد رسید و در پی شب روزی نخواهد بود. این احساس است که دقیقه ‌ ها را به سان ساعت ‌ هایی طولانی می ‌ گرداند و چه طولانی است شب برای آنکه خواب به چشمانش نمی ‌ آید!

اندوه، تن نحیف را نحیف ‌ تر کرده و گرد پیری را بر پیشانی جوان قرار می ‌ دهد... اندوه، ذهن و هوش و حواس انسان را مشوش گردانده و فکر او را پراکنده می ‌ کند... دنیا را برای انسان تنگ می ‌ کند حتی اگر در قصری بزرگ زندگی کند... سینه ‌ اش را چنان تنگ می ‌ کند که گویی به آسمان صعود می ‌ کند و او را به بیماری یا هلاکت می ‌ کشاند...

کدام یک از ما زندگی بدون اندوه را تجربه کرده است یا گرد و غبار اندوه به او نرسیده است مگر آن که خدا بخواهد؛ صاحب منصب در ترس از دست دادن آن است و برای آن هر لحظه را در اندوه می ‌ گذارند، و پدر و مادر نیز برای حال و آینده ‌ ی فرزندانشان اندوه فراوانی دارند... گاه برای لباس این فرزند غم می ‌ خورند و گاه برای ازدواج آن و یا برای پیدا کردن کار برای فرزند دیگر و تربیت آن یکی.

کسی که گمان می ‌ کند غم و اندوه تنها مخصوص بیچارگان و مستمندان است سخت در اشتباه است زیرا ما بسیاری از بزرگان و ثروتمندان را می ‌ بینیم که دچار اندوه و اضطراب هستند هم چنانکه بسیاری از فقرا و بی چیزها را مشاهده می ‌ کنیم که در رضایت و آرامش به سر می ‌ برند...

اگر برخی از فقرا برای خالی بودن شکم بر اثر فقر دچار اندوه می ‌ شوند از سوی دیگر ثروتمندانی را می ‌ بینیم که در اثر رفاه بیش از حد از زور پرخوری دچار درد و اندوه می ‌ شوند... همه ‌ ی این ‌ ها در مورد کودک و جوان و مرد و زن و سالم و بیمار و ثروتمند و فقیر صدق می ‌ کند.

در واقع بسیاری از مردم از ناخوشی ها و نا آرامی ‌ هایی که با آن روبرو می ‌ شوند و همچنین سیاهی ‌ هایی که آن ‌ ها را غافلگیر می ‌ سازد به تنگ می ‌ آیند... با اینکه سختی ‌ ها و دردها، خاکی است حاصل خیز که دانه ‌ های نیرو و نشاط به خوبی در آن بارور می ‌ گردد، و موهبت بزرگان بارور نگردیده مگر در میان انبوهی از سختی ‌ ها و تلاش پی در پی...

اگر انسان کمی به خود بیاید حتما احساس خود در برابر حوادث را متهم خواهد کرد... زیرا کسی چه می ‌ داند؟ چه بسا زیان ‌ هایی که باعث سود شدند و بسا بدن ‌ هایی که با بیماری به شفا رسیده ‌ اند و چه سختی ‌ هایی که در درون خود باعث ایجاد فرصت شده ‌ اند. چه بسیارند لبخندهای پس از سختی و چه بسیارند شادی ‌ های پس از غم ‌ ها.

حوادث و سختی ‌ ها ـ چه به راست بروی و چه به چپ ـ به تو نخواهند رسید مگر آنچه که برای تو نوشته شده است و از تو دور نخواهند شد مگر آنچه که قرار شده به تو نرسد؛ پس غصه برای چیست؟

بسا خوشایندها که در ناخوشایندها پنهانند و بسا خیری که در شر نهان است:

{ .. وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئاً وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئاً وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ } [بقره: 216]

(... بسا چيزى را خوش نمی‌داريد و آن براى شما خوب است و بسا چيزى را دوست می‌داريد و آن براى شما بد است و الله می‌داند و شما نمی‌دانيد)

ابراهیم بن ادهم از کنار مردی غمگین عبور کرد پس به او گفت: من درباره ‌ ی سه چیز از تو می ‌ پرسم و پاسخ می ‌ خواهم: آیا در این جهان چیزی که خدا نخواهد رخ می ‌ دهد؟ و آیا چیزی از روزی ‌ ای که خداوند برای تو تعیین نموده کم خواهد شد؟ یا از اجل و عمری که برایت تعیین شده لحظه ‌ ای کم خواهد شد؟ آن مرد گفت: خیر. ابراهیم به او گفت: پس غم برای چیست؟

ای بندگان خداوند... اندوه، لشکری است از لشکریان خداوند که هر کدام از بندگانش را که بخواهد با آن مورد آزمایش قرار می ‌ دهد تا ببیند که بندگانش چه خواهند کرد. و اندوه اگر چه یک احساس غیر مادی است، اما از بسیاری از آزارها و سختی ‌ های مادی سخت ‌ تر است .

از علی بن ابی طالب پرسیده شد: قوی ‌ ترین لشکریان خداوند چیست؟ فرمود: "کوه ‌ ها، و آهن کوه ‌ ها را می ‌ شکافد.. پس آهن قوی ‌ تر است، و آتش آهن را ذوب می ‌ کند... پس آتش قوی ‌ تر است، و آتش توسط آب خاموش می ‌ شود... پس آب قوی ‌ تر است، و ابر آب را حمل می ‌ کند، پس ابر قوی ‌ تر است... و باد ابر را به این سو و آن سو می ‌ برد، پس باد قوی ‌ تر است و انسان با دست یا لباسش جلو باد را می ‌ گیرد... پس انسان قوی ‌ تر است، و خواب بر انسان غلبه می ‌ کند... پس خواب قوی ‌ تر است، و اندوه و غم خواب را مغلوب می ‌ کند، پس اندوه قوی ‌ ترین لشکریان خداوند است و خداوند بر هر کدام از بندگانش که بخواهد آن را مسلط می ‌ گرداند"

و راست گفت خداوند متعال که می ‌ فرماید:

{ فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاء كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ } [انعام: 125]

(پس كسى را كه الله بخواهد هدايت نمايد قلبش را به پذيرش اسلام مى‏گشايد و هر كه را بخواهد گمراه كند قلبش را سخت تنگ مى‏گرداند چنانكه گويى به زحمت در آسمان بالا مى‏رود اين گونه الله پليدى را بر كسانى كه ايمان نمى‏آورند قرار مى‏دهد)

خداوند من و شما را با قرآن بزرگ برکت داده و با آیات و ذکر حکیم سود رساند...

این سخن خویش را گفته و از خداوند برای خود و شما و دیگر مسلمانان از همه ‌ ی گناهان آمرزش می ‌ خواهم. پس از او آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده و مهربان است.

خطبه ‌ ی دوم

ای مردم: یکی از نشانه ‌ های بارز شریعت اسلام این است که انسان را به سوی همه ‌ ی خوبی ‌ ها راهنمایی کرده و از همه ‌ ی بدی ‌ های باز می ‌ دارد، و از جمله راهنمایی ‌ های شریعت غرای ما این است که افراط در غم و اندوه خطری است که کیان امت و بازدهی آن را به خطر می ‌ اندازد. و این به خیر و صلاح هر جامعه ‌ ی مسلمانی است که با امید و بشارت به استقبال زندگی برود، تا بتواند از وقت خود استفاده نموده و نا امیدی و بیکارگی را از بین ببرد.

ممکن نیست که انسان عاقل در پی انس و شادی نباشد، و در صورتی که انسان دچار عوارض ناگوار گردید و در پی آن آرامش و رضایت را از دست داد، شایسته است که از داروی مجربی که دین ما به آن راهنمایی نموده استفاده کند تا اسیر جریان اندوه نگردد. جریانی که با ناتوانی و سستی باعث فرو ریختن تلاش و کوشش می ‌ گردد.

رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ چنانکه در حدیث صحیح وارد شده است از غم و اندوه به خداوند پناه می ‌ برد و می ‌ فرمود: "هرکه هنگام صبحگاه و شامگاه هفت بار "حسبی الله لا إله إلا هو.. علیه توکلت وهو رب العرش العظیم" را بگوید، خداوند او را از آنچه باعث اندوهش شده کفایت می ‌ کند" [به روایت ابوداوود].

ای انسان اندوهگین... لازم است که زبانت را با ذکر خداوند تازه گردانی تا از تنگنای این شیشه به سوی فضایی وسیع راه یابی، و از بین رفتن غم ‌ ها وابسته به پایبندی به استغفار است چنانکه رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ می ‌ فرماید: "هر که پایبند استغفار باشد خداوند برای او از هر تنگنایی گشایشی قرار خواهد داد و از هر اندوهی فرجی قرار خواهد داد و او را از جایی که حسابش را نمی ‌ کرده روزی خواهد داد". [به روایت ابوداوود و نسایی].

تا وقتی که ما درب مهرباننترین مهربانان را که بر درون همه آگاه است را نزده ‌ ایم، به پای فلان و بهمان افتادن هیچ سودی برایمان نخواهد داشت؛ زیرا آنکه انس با خداوند را از دست داده است چه یافته است؟ و آنکه انس با خداوند را به دست آورده چه از دست داده؟

پس ای بنده، از غم ‌ ها و اندوه ‌ ها به سوی آفریدگار و مولای خود بگریز...

روزی رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ وارد مسجد شد پس مردی از انصار را که ابوأمامة نام داشت دید. پس به او گفت: ای ابا امامة چه شده است که تو را در غیر وقت نماز در مسجد می ‌ بینم؟ او گفت: اندوهی که به همراه من است و قرضی که بر گردنم است [باعث شده این ساعت در مسجد باشم] ای رسول خداوند. رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمود: آیا سخنی را به تو یاد ندهم که اگر آن را بگویی خداوند غمت را از بین برده و قرضت را ادا نماید؟ به هنگام صبح و شام بگو: " اللهم إني أعوذ بك من الهم والحزن ، وأعوذ بك من العجز والكسل ، وأعوذ بك من الجبن والبخل ، وأعوذ بك من غلَبة الدين وقهر الرجال" (خداوندا من به تو پناه می ‌ برم از غم واندوه و پناه می ‌ برم به تو از ناتوانی و سستی، و پناه می ‌ برم به تو از ترسویی و بخل، و پناه می ‌ برم به تو از غلبه ‌ ی قرض و قهر مردان). ابوامامة می ‌ گوید: من آن را انجام دادم پس خداوند اندوهم را از بین برد و دینم را ادا کرد". [به روایت ابوداوود].

بندگان خداوند؛ اگر پناه بردن به خداوند سببی است برای از بین رفتن غم ‌ هایی که بر انسان هجوم آورده ‌ اند یاد محبوبمان مصطفی ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ نیز سببی است برای انس گرفتن و از بین رفتن غصه ‌ ها.

مردی به رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ گفت: ای رسول خدا، آیا همه ‌ ی دعایم را برای تو قرار ندهم؟ (یعنی آیا همه ‌ ی وقتی را که برای دعا کردن برای خودم می ‌ گذاشتم صرف درود بر تو نکنم؟) رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ فرمود: "در این صورت خداوند متعال تو را از همه ‌ ی آنچه درباره ‌ ی دنیا و آخرتت دچار اندوه می ‌ سازد کفایت خواهد کرد". [به روایت امام احمد]

پی ای بندگان خداوند تقوای الله را پیشه سازید و در رفتار و تعامل با اندوه، راه درست را در پی گیرید تا سعادتمند شوید، و از این بر حذر باشید که غم و اندوهتان ساخته تخیلتان باشد و ربطی به واقعیت نداشته باشد، و کار دنیا را آسان بگیرید و از اسباب غم و اندوه دوری کنید و چشم پوشی نمایید، و در پی آن باشید که غم دنیا را با به یاد آوردن هم و فکر آخرت از بین ببرید و از کثرت گناهان بر حذر باشید که گناهان چنگال ‌ های غم و اندوهند.... خداوند من و شما را از آن حفظ نماید.

و درود و سلام فرستید بر پاک ‌ ترین انسان ‌ ها و بهترین آنان، محمد بن عبدالله، صاحب حوض کوثر و مقام شفاعت که خداوند شما را به آن امر نموده و فرموده است:

{ .. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً } [احزاب: 56]

...

خداوندا اسلام و مسلمانان را عزت ده، خداوندا اسلام و مسلمانان را عزت ده و دینت و کتابت و سنت پیامبرت و بندگان مومنت را یاری رسان.

خداوندا اندوه اندوهگینان مسلمان را از بین ببر و سختی سختی دیدگان را زایل گردان و وام وام ‌ داران را ادا نما و بیماران ما و دیگر بیماران مسلمان را شفا ده.

خداوندا ما را در سرزمین ‌ هایمان ایمن گردان و امامان و مسئولان ما را اصلاح نما و مسئولیت ما را در دست کسانی قرار ده که تقوای تو را پیشه ساخته و در پی خشنودی تو باشند.

خداوندا ما را در دنیا و آخرت نیکی عطا کن و از آتش دوزخ دور بدار.

پاک و منزه است پروردگار تو پروردگار عزت از آنچه مشرکان به دروغ به او نسیت می ‌ دهند و سلام بر پیامبران و الحمدلله رب العالمین.