خرمشهر چگونه آزاد شد؟

پارسینه: بعد از حدودا یک قرن و نیم از عهدنامه ترکمانچای در اول اسفند ۱۲۰۶ میان روسیه تزاری و ایران زمان فتحعلیشاه قاجار که به موجب آن صد‌ها هزار کیلومتر مربع از خانات ایروان و نخجوان که به تصرف روسیه درآمده بود از خاک ایران واگذار شد، با فتح خرمشهر ایرانیان توانستند برای اولین بار در تاریخ متاخر خود یک بخش از خاک شان را که در جنگ از دست داده بودند دوباره باز ستانند.

«بسم الله القاسم الجبارین یا محمد بن عبدالله» رمز آخرین مرحله عملیات الی بیت المقدس، عملیاتی که در آن مجاهدین اسلام توانستند در سوم خرداد ۱۳۶۱ به ۵۷۸ روز اشغال خرمشهر پایان دهند.شهری که پس از ۴۵ روز مقاومت در ۴ آبان ۱۳۵۹ به اشغال ارتش بعث درآمده بود.

این عملیات بزرگ با نام الی بیت المقدس در چهار مرحله از ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ الی ۳ خرداد تا آزاد سازی بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر از اراضی غرب کارون ادامه یافت، در پی آن با پیروزی قاطع نیرو‌های ایرانی منجر به بازپس‌گیری خرمشهر، هویزه و پادگان حمید و جاده اهواز - خرمشهر از دست اشغال گران بعثی گردید. این عملیات را می‌توان مهمترین و بزرگترین عملیات‌از لحاظ دستاورد و استعداد نیرو‌های مسلح ایران نامید که با تدبیر شهید علی صیادشیرازی و فرماندهان وقت سپاه از جمله شهید باقری طراحی و اجرا گردید و نیز به همکاری بیشتر ارتش و سپاه در جنگ ایران و عراق منجر شد.

بعد از «عملیات ثامن‌الائمه» (ع) که منجر به شکست حصر آبادان شده بود آنجا نیرو‌های مسلح ایران احساس کردند که این قابلیت را دارند تا عملیات‌های گسترده‌ای را طرح ریزی کرده و بخش بزرگی از سرزمین‌های تحت اشغال را از جمله خرمشهر بازپسگیری کنند.

به نقل از پایگاه تخصصی و اطلاع رسانی دفاع مقدس، در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سوی مرز بین المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مد نظر قرار گرفته و چنین استدلال می‌شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتا به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است. همچنین، شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز - خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تامین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

بر همین اساس، محور‌های عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها به ترتیب زیر مقرر گردید:
۱. محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه)
۲. محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز - خرمشهر)
۳. محور جنوبی؛ قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر)

امیر سرتیپ پوردستان یکی از فرماندهان وقت ارتش در خصوص ویژگی‌های خاص عملیات الی بیت‌المقدس اظهار داشت: «زمان کوتاه آمادگی نیروها، ۲۶ روز مداومت عملیاتی، وسعت منطقه، حدود ۱۹ هزار اسیر و ۳۰ هزار زخمی و کشته دشمن از جمله ویژگی‌های خاص این عملیات به شمار می‌رود چرا که کمتر از یک ماه رزمندگان اسلام توانستند چند صدهزار خودرو، نیرو و چندصد هزار تن مهمات از شمال به جنوب خوزستان منتقل کنند. همچنین وسعت منطقه نیز ۶۰۰ کیلومترمربع بود.»

نیرو‌های عمل کننده ایرانی در این عملیات به دو دسته اصلی سپاه و ارتش تقسیم می‌شد:
۱- ارتش جمهوری اسلامی ایران
الف- نیروی زمینی:لشکر ۲۱ پیاده، لشکر ۹۲ زرهی، لشکر ۱۶ زرهی، تیپ ۵۸ تکاور، تیپ ۲۳ نوهد تیپ ۳۷ زرهی، تیپ ۳ لشکر ۷۷.
ب- هوانیروز با حد اکثر توان بالگردی خود
ج- نیروی هوایی: عملیات پشتیبانی نزدیک هوایی، ترابری نیرو و بار، تخلیه مجروحین
د- گروه‌های ۲۲ و ۳۳ توپخانه
ز- گروه ۴۲۲ مهندسی و گردان ۴۱۲، مهندسی رزمی، گروه مخابرات.
۲- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
الف. - نیرو‌های بسیج مردمی که در قالب ۳ لشکر و تعدادی تیپ‌های مستقل سازمان یافته بودند
۳- جهاد سازندگی
عمدتاً به صورت پشتیبانی مهندسی از عملیات یگان‌های نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران در قالب ۳ قرارگاه عملیاتی نصر، فتح و قدس سازمان یافته بودند.

در مصاحبه‌ای سرلشگر پاسدار غلامعلی رشید فرمانده وقت قرارگاه فتح به عنوان یکی از مهمترین نیرو‌های اصلی در آزاد سازی خرمشر، در مورد تعداد نیرو‌های سپاه شرکت کننده در این عملیات می‌گوید: «استعداد هر لشکر سپاه بین ۱۲ تا ۱۶ هزار نیرو بود و استعداد تیپ هاى سپاه حداقل ۷ گردان بود و برخى تا ۱۲ گردان نیرو داشتند. سپاه در عملیات بیت المقدس حداقل ۷۰ هزار نفر بسیجى را سازماندهى کرده بود و این غیر از کادر سپاهى بود که در یگان‌ها و واحدهاى پشتیبانى و پشتیبانى خدمات رزم سازماندهى شده بودند. غیر از نیروهاى مانورى فوق، سپاه در زمینه توپخانه، مهندسى رزمى، پشتیبانى هاى خدمات رزمى، مخصوصاً بهدارى و مخابرات، توان زیادى داشت که این مرهون تلاش شهید حسن باقرى در سازماندهى سازمان رزم سپاه بود.»

امیر دریادار سیاری رشادتهای تکاوران نیروی دریایی ارتش در این عملیات بزرگ و پیچیده را چنین تصریح می کند: «در یک عملیات آفندی که برای آزاد سازی منطقه ای انجام می شود، کار آزاد سازی باید در حداقل زمان ممکن انجام شود و 26 روز طول کشیدن عملیات یعنی 26 روز حمله کردن و رسیدن به نتیجه که کار بسیار سختی است. از ویژگیهای عملیات بیت المقدس عبور از رودخانه به عنوان نخستین کاری است که باید در کمترین زمان ممکن انجام شود و این اتفاق افتاد و یکی از موثرترین یگانهایی که در عبور از رودخانه به رزمندگان اسلام کمک می کند، یگانهای نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران بود.»

در خصوص مقاومت ارتش بعثی، سردار فتح الله جعفری در یادداشتی حتی از مقاومت و رشادت‌های فرماندهان آن تا پای جان می‌گوید: «دیگر توانمندی‌های نظامی دشمن در منطقه بود. شاید عموم مردم فکر کنند که ارتش عراق، ارتش چندان قدرتمندی نبود و فرماندهان آن شایستگی‌های لازم را برای شرکت در نبرد‌های سنگین نداشتند. اما واقعاً این طور نبود. ارتش تا بن دندان مسلح عراق که از فرماندهان کارآزموده و کلاس دیده بهره می‌برد، در مقابل ما قرار گرفته بود. فرماندهانی که بعضاً تا آخرین لحظه با قدرت هرچه تمام‌تر ایستادگی می‌کردند و می‌جنگیدند. نباید تصور کرد که با یک ارتش ترسوو بی کفایت روبه رو بوده ایم. به عنوان مثال گردان تانک قادسیه به فرماندهی سرهنگ محمد الوان یگان تابعه تیپ ۱۲ زرهی لشکر ۳ بوده (همان لشکری که به فرماندهی سرتیپ جواد اسعدشیتنه در مقابل رزمندگان ما مقاومت کرده بود). گردان قادسیه حدود ۵۰ تانک و ۳۰۰ نفر نیرو داشت. سرهنگ محمد الوان در روز چهاردهم عملیات بیت المقدس آنقدر در مقابل نیرو‌های ما ضدحمله و مقاومت کرد تا از مجموعه ۳۰۰ نفر نیروی او تنها ۳۸ نفر باقی ماندند. خود او نیز در درون تانکش کشته شد. اما هیچ گاه عقب نشینی نکرد.»

سرلشگر غلامعلی رشید در ادامه خاطراتش می‌گوید: «از روز ۲۱ اردیبهشت ۶۱ تا ۱ خرداد به مدت ۱۰ روز، حمله به دشمن براى آزادسازى خرمشهرمتوقف ماند.... در طى این ۱۰ روز بحثهاى فراوانى صورت گرفت.... نهایتاً مانورى که انتخاب و ابلاغ شد، این بود که در حدفاصل خط مرز تا جاده اهواز ـ. خرمشهر به عرض ۱۷ الى ۲۰ کیلومتر حمله اى به مواضع دشمن صورت بگیرد و قرارگاه نصر خود را به اروند برساند و قرارگاه فجر نیز در جناح چپ قرارگاه نصر و قرارگاه فتح نیز در جناح چپ قرارگاه فجر حمله خود را به دشمن در درون شهر براى آزادسازى خرمشهر آغاز کند. قرارگاههاى سه گانه اى که نام بردم، دیگر استعداد قبلى را نداشتند و کاهش قابل توجهى پیدا کرده بودند. یگانهاى قرارگاه نصر عبارت بودند از: تیپ ۳۱ عاشورا، تیپ ۲۷ حضرت رسول (ص)، تیپهاى ۲ و ۳ از لشگر ۲۱ حمزه و در قرارگاه فتح نیز تیپ ۱۴ امام حسین (ع) و تیپ ۸ نجف و در قرارگاه فجر نیز تیپ ۳۳ المهدى (عج)، تیپ ۳۵ امام سجاد (ع) و تیپ ۳ از لشگر ۷۷ حضور داشتند. در مجموع ۶ تیپ از سپاه و ۳ تیپ از ارتش در آخرین مرحله از عملیات بیت المقدس حمله نهایى را شروع کردند و یگان‌ها موفق شدند که خرمشهر را در ساعت ۱۰ صبح روز سوم خرداد ۱۳۶۱ آزاد کنند.

نتایج عملیات بیت المقدس:
• طی عملیات بیت‌المقدس ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهر‌های خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز - خرمشهر آزاد شدند. علاوه بر این شهر‌های اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج گردیدند. هم چنین ۱۸۰ کیلومتر از خط مرزی تأمین شد.
• فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند.
• عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا کشور‌های عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند.
• طی این عملیات حدود نوزده هزار تن از نیرو‌های عراق به اسارت درآمده و بالغ بر شانزده هزار تن کشته و زخمی شدند.

۱۰ صبح ۳ خرداد ۱۳۶۱: «خرمشهر، شهر خون آزاد شد»