فاجعه آبی در راه است

تا سال گذشته اوضاع آبی کل کشور خیلی خراب بود اما بارش های خوب سال آبی جاری، باز هم فضای سهل‌ انگاری و خوش‌ بینی را تا حدودی زنده کرده؛ غافل از اینکه هنوز برداشت های بی رویه از ذخایر زیرزمینی، مصرف نادرست و وجود هزاران چاه غیرمجاز، خبر از یک آینده پرتنش آبی می دهد.

طی سال های گذشته آنقدر چاه غیرمجاز حفر شده و چاه‌های مجاز، برداشت اضافه کرده اند که افت و کسری مخازن آب با یک رشد وحشتناک، کار را به جایی رسانده که اکنون در بیشتر از ۵۰ درصد از ۶۰۹ دشت کشور، توسعه و بهره ‌برداری از آبخوان ها ممنوع شده است.

آمار اضافه برداشت از منابع زیرزمینی تا به امروز به بیش از ۱۱۰ میلیارد متر مکعب رسیده و طی ۱۰ سال منتهی به ۱۳۹۳ حدود ۴۰ درصد آبدهی منابع آب زیرزمینی کاهش یافته است.

اسناد بین‌المللی که در سال ۳۱۲۳ منتشر شده، می گویند در ایران بیشتر از صد ‌در صد، از منابع آبی زیرزمینی برداشت می‌شود؛ در حالی که برای ماندن در 'وضعیت ایمن' این رقم باید ۲۰ درصد باشد و اگر در کشوری به ۴۰ درصد برسد، وارد 'وضعیت خطر' شده است.

کل منابع آب تجدید پذیر ایران حدود ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است که بنابر اعلام رحیم میدانی،‌ معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، هشت درصد آن در حوزه شرب و صنعت و ۹۲ درصد دیگر در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.

تقریبا کسی در غیرعلمی و نادرست بودن مصرف آب در این سه بخش شکی ندارد و به گفته زهرا جواهریان، مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست 'براساس رتبه بندی کشورها به لحاظ پرداختن به مسایل محیط زیستی، ایران از نظر مدیریت منابع آب از ۱۰۰ نمره ۲.۷۷ را گرفته و در رتبه ۱۱۷ جهان است.'

به گفته جواهریان 'اگر همین امروز تصمیم بگیریم که از آب های زیرزمینی برداشت نکنیم، ۵۰ سال طول می کشد که وضعیت منابع آب زیرزمینی به حد تعادل برسد.'

۱۰ سال تا فاجعه آبی در کشور

حتی هنوز که عمق بحران برای خیلی از مردم روشن نشده و ترمز هدر رفت منابع آبی کشیده نشده، دریاچه ها، قنات‌ها و رودخانه های معروف کشور از ارومیه گرفته تا اصفهان و یزد بی‌آب شده اند و تبعات امنیتی و اجتماعی آن در حال خودنمایی است.

اگر با همین فرمان پیش برویم باید به زودی منتظر خشک شدن چشمه ها، قنات‌ها، چاه‌ها، رودخانه ها و تالاب ها، خشک شدن باغات و مزارع، افت کیفی منابع آب، نشست زمین، نابودی صنعت و گردشگری، مهاجرت مردم، حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ و بروز ناهنجاری های اجتماعی و سیاسی - امنیتی باشیم؛ به طور خلاصه یک فاجعه زیست محیطی،‌ امنیتی و اجتماعی تمار عیار.

علیرضا دائمی، معاون برنامه ‌ریزی و اقتصادی وزارت نیرو اسفند ماه ۹۴ در نشستی با عنوان «اقتصاد آب و انرژی با رویکرد بهره‌وری» گفت که اگر استفاده از منابع راهبردی به همین منوال پیش برود، 'در ۲۱ سال آینده اساسا در کشور چیزی به نام منابع آب زیرزمینی به صورت کلان نخواهیم داشت'.

طرحی برای کشیدن ترمز بحران

هراس از این آینده ترسناک بود که مسوولان را به فکر راه چاره انداخته؛ 'طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور' خروجی همین نگاه است که در تاریخ ۲۵ شهریور ۹۳ در ۱۵ طرح به تصویب شورای عالی آب کشور رسید.

این طرح ۲ هدف اصلی دارد؛ ابتدا توقف روند اضافه برداشت که هم اکنون ۴.۵ میلیارد متر مکعب در سال رسیده و باید در یک دوره ۶ ساله به صفر برسد؛ دوم جبران کسری ۱۱۰ میلیارد متر مکعبی آب در یک دوره ۲۰ ساله.

آنچنان که مدیرعامل شرکت آب منطقه ای کرمانشاه گفت: طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی ۱۵ طرح را تعریف کرده که ۱۱ مورد آن مربوط به وزارت نیرو، سه مورد در حوزه جهاد کشاورزی و اجرای یک طرح هم وظیفه سازمان ملی زمین شناسی است.

کیاست امیریان اضافه کرد: برای اجرای این طرح ها بودجه خوبی هم مصوب شده؛ به طوری که اعتبار هشت میلیارد و ۸۰۰ میلیون ریالی استان کرمانشاه در سال ۹۳، به ۷۶ میلیارد و ۸۰۰ میلیون ریال در سال ۹۴ و صد میلیارد ریال برای ۹۵ افزایش یافته است.

وی یکی از مهمترین بخش های طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی را کنترل وضعیت چاه ها خواند و اظهار داشت: کنترل پروانه بهره برداری چاه های مجاز و برخورد با چاه های غیرمجاز در دستور کار قرار گرفته است.

از ۱۷ هزار چاه استان کرمانشاه، حدود پنج هزار چاه غیرمجاز است که به گفته امیریان در سال گذشته ۸۴۰ حلقه آنها بسته شده و قرار است از سال ۹۵ سالانه هزار چاه غیرمجاز دیگر مسدود شود.

تغذیه مصنوعی منابع زیرزمینی آب و نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه های دارای پروانه از دیگر اقداماتی است که به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای کرمانشاه در قالب طرح احیا منابع زیرزمینی آغاز شده است.

برخی کارشناسان معتقدند که کنتورهای هوشمند نصب شده روی چاه‌ها دقت کافی را ندارند یا اینکه نظارت درستی برای نحوه عملکرد آنها نیست.

چاه های غیرمجاز را ببندیم، تازه مساوی می‌شویم

امیریان در ادامه عنوان کرد که تاکنون یک هزار و ۲۰۰ کنتور هوشمند بر روی چاه های مجاز نصب شده و پروانه سه هزار و ۶۰۰ حلقه چاه دیگر هم از نظر اضافه برداشت بررسی شده و به کسانی که حجم مندرج در پروانه را رعایت نکرده اند، ‌اخطار و ۴۵ روز زمان برای اصلاح داده شده است.

امیریان اظهار داشت که سالانه حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب از آبهای زیرزمینی استان مصرف می شود در حالی که کمتر از ۱.۳ میلیارد متر مکعب آب جایگزین آن می شود؛ یعنی سالانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب کسری آب.

البته به اعتقاد او، اگر همه چاه های غیرمجاز استان کرمانشاه بسته و مجوز بهره برداری چاه های مجاز هم کنترل شود، می شود ورودی آبخوان ها و برداشت آب را به حالت سر به سر رساند.

از ۲۳ دشت استان کرمانشاه ۶ دشت ممنوعه است و امکان توسعه و بهره ‌برداری از آبخوان در آنها وجود ندارد.

آنچنان که اسدالله رازانی،‌ استاندار کرمانشاه ۲۶ اسفند ۹۴ در نشست شورای حفاظت از منابع آب استان گفت،‌ دشت های ممنوعه حدود ۴۰ تا ۴۵ درصد از سطح دشت های استان را در بر می گیرند که این میزان 'بسیار نگران کننده' است.

وی اجرای طرح های تزریق آب به سفره های زیرزمینی مانند طرح های آبخیزداری و احداث چاه های جذبی را از راهکارهای احیای دشت های ممنوعه دانست و در این زمینه 'دشت عباس در استان ایلام' را مثال زد که با استفاده از طرح‌های آبخیزداری از حالت ممنوعه خارج شده و امکان تخصیص منابع آبی آن برای بخش کشاورزی فراهم شده است.

سبقت حفر چاه از بستن چاه

هرچند مجتبی ملکی، دادستان عمومی و انقلاب کرمانشاه گفته است که 'دستگاه قضایی با حفرکنندگان چاه های غیرمجاز برخورد می کند' اما نه تنها در کرمانشاه که در کل کشور، 'سرعت حفر چاه‌های غیرمجاز بیشتر از بستن آنهاست'؛ این را محسن جلال‌ پور، رییس اتاق بازرگانی ایران در همایش روز ملی آب در اسفند ۹۴ عنوان کرد.

به گفته جلال پور، در ۱۱ ماه سپری شده از سال ۹۴، 'تنها حدود هفت هزار و ۲۰۰ حلقه چاه غیرمجاز' بسته شده است.

آمار تعداد چاه ها را زهرا جواهریان، مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست خرداد ۹۴ در مشهد اعلام و اظهار کرد، از ۶۵۰ هزار حلقه چاه کشور، 'بیش از ۲۰۰ هزار حلقه غیرمجاز است'.

وی افزود: آمار چاه های حفر شده در کشور طی ۱۷ سال گذشته ۹۳ درصد افزایش داشته است.