تاریخ اجتماعی تهران

چکیده:

شناخت تهران از نظر تاریخی و اجتماعی و تشخیص محیط جغرافیایی، و تحقیق فرهنگی و سیاسی و اقتصادی، به دلیل سرعت توسعه ی هم جانبه ی آن بسیار مشکل است. تهران به لحاظ داشتن موقعیت خاص منطقه ای و تاریخی و مشکلات و معضلات گوناگون، از همه ی شهرهای بزرگ شاخص تر است. در گذشته ها، آنان که از تهران سخن به میان می آوردند، روستای کوچک و ناآشنایی به ذهنشان خطور می کردکه نشان اندکی از آن در کتاب های گذشتگان وجود داشت. در نخستین حرکت های گسترش تهران، در مسیر شهر شدن یعنی ساختن برج و بارو، که بی تردید مقطعی تاریخی است، روستای کهن سابق از گمنامی به درآمد و در دوره های بعد تا پایان حکمرانی زندیه، شهرکی نام آور شد. تهران پس از گزینش به پایتختی ، با شهرت بیشتری مرحله ای دیگر از حیات خود را آغاز کرد. در دهه های پیش، که شکل گیری های اجتماعی کشور در پیوند با اقتصاد تک کالایی( نفت) و به دور از فرهنگ و خواست های ملی که بر پایه تصمیم گیری های حکومت در ساز و کار وابستگی انجام گرفت، گسترش تهران سرعت بیشتری یافت. پژوهش حاضر در نظر دارد تاریخ اجتماعی تهران را در دهه ی 30 و 40 مورد بحث و بررسی قرار دهد تا گوشه ای از مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این شهر مشخص شود.


مقدمه:
تهران به گونه ی یک دهکده ی منطقه شمال ری و جنوبی ترین دهکده قصران در تاریخ پیش از اسلام دارای پیشینه ای نامشخص است، اما در پیوند با روستاهای شمالی شهرری، و از آن میان مهران، مورد بررسی قرار گرفته است. به دلیل موقعیت اسلامی شهر ری، روستاها و قصبه های منطقه( خاصه در بخشهای شمالی وشمال غربی) بیش و کم در شرایط پیشرفته ای روزگار گذارنده اند اما از تهران به طور خاص در سده های نخستین هجرت نام و نشانی در آثار و منابع نیامده است.
در قرن چهارم و متون آن زمان نیز از تهران سخنی یافت نمی شود. تهران در روزگار دیهی کوچک از شهرستان قصران ری بوده است و درردیف دهها آبادی دیگر آن شهرستان قرار داشته است و به سبب بی اهمیتی در منابع جغرافیایی در بیان حوادث پهنه ری نام تهران درج نشده است. (1)
در واقع گسترش شهر تهران، از اواخر دوره ی قاجاریه، با هیچ ضابطه ی علمی و روش منطقی منطبق نبوده است. در خیابان ها، محله ها و کوی های جدید احداث، نشانی چندان از موازین هنر معماری مشاهده نمی شود و گسترش شهر بی در و پیکر، به دور از ابتدایی ترین اصول معماری و شهر سازی و شهر نشینی صورت گرفته است.
تهر ان در دوره ی پایانی سلطنت قاجاریه در وضعی قرار داشت که نه کیفیت توسعه و گسترش در آن مشهود بود و نه حالت رکود و انحطاط کلی را نشان می داد. این شهر با موقعیت جغرافیایی و اقلیمی شناخته شده تر، در پی کودتای 1299ش در معرض دگرگونی ها و تغییرات جدید که برنامه های آن همه گاه حساب شده و دقیق نبود و گاه جلوه ی بی برنامه گی آن آشکار تر بود قرار گرفت و شرایطی را پدید آورد که با پایان یافتن سلطنت قاجاریه، بسیاری از آثار و سنت های تاریخی و فرهنگی شهرنشینی گذشته نیز از میان رفت و سال هایی را در تاریخ شهر تهران و شهرنشینی آن به تماشا نهاد که به گونه ی معبرو گذرگاه جدید حیات شهری ایرانیان، مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد.(2)
تهران در دوره پایانی سلطنت قاجاریه با ورود اندیشه های جدید زندگی شهری اروپایی و با مشاهده ی پاره ای شهرهای مغرب زمین از سوی ایرانیان و نیازهای اجتماعی و اقتصادی پدیده آمده، در معرض تحول و دگرگونی قرار گرفت. وقوع کودتا و نظامی کردن امور دولتی در چارچوب«وابستگی» های جدید و دور نگه داشتن جامعه از دستاوردهای مردمی و دموکراتیک نهضت ملی مشروطیت توسط شهرداران نظامی و غیر نظامی سلطه پذیر دیکتاتوری، شرایط تحول سالم پایتخت را دگرگونه کرد و با آن که سودمندی هایی را در جامعه پدید آورد، اما کلیت تاریخی شهر را که می توانست با حفظ موقعیت فرهنگی و اصیل خود متحول گردد خدشه دار و آشفته ساخت و شهری در حال توسعه اما بدون برنامه و بی حفاظ و نظارت پدید آورد.(3)

تهران در دوره سلطنت رضاشاه(1320-1304)

رضا خان در 21 آذر 1304 سلسله ی پهلوی را تأسیس کرد و ضمن انتقال ناحیه ی حکومتی به محدوده ی کاخ مرمر، تغییرات ساختاری وسیعی در پایتخت ایجاد نمود. بلدیه ی پایتخت، نخستین نهاد رسمی که پس از کودتا توسط سید ضیاء بنیادی جدید یافت، در فراهم آوردن امکانات و پردازش الگوی نوین شهر تهران پیشتاز بود. از آن جمله می توان راسته ی خیابان های جدید با مغازه ها، رستوران ها، کافه ها، اتومبیل ها، آسفالت، چراغ برق و جز آن ها برشمرد.
تدوین ضوابط و مقرارت گوناگون برای نماسازی و وضع قوانین مربوط به کنترل و سازماندهی انواع فعالیت های شهری، راهبر اصلی در تنظیم سازمان حرفه ها و مشاغل مربوط به ساختمان سازی، قیمت زمین، الگوی نوسازی و توسعه ی شهر و عامل دگرگونی بسیاری از دیگر فرایند های شهری شد و به تدریج شبکه ی مناسبی برای استقرار تسهیلات و تجهیزات شهری و حرکت اتومبیل مهیا گشت. نخستین تحولات شهری از نوع بهسازی، تعریض و آسفالت معابر پس از 1304 ش در خیابان های سپه، پهلوی، ناصریه و سپس خیابان های چراغ برق، ناصریه، جباخانه(بوذرجمهری بعدی) سیروس، فرمانفرما(شاپور) شاه آباد، اسماعیل بزاز(مولوی)، و جلیل آباد( خیام) صورت پذیرفت. بسیاری از اقدامات شهری پس از 1307 ش تابع طرح شهرسازی عظیمی بود که به تقلید از الگوی شهرهای اروپایی اواخر سده ی 19 و اوایل سده ی 20 میلادی برای تجدید بنای شهر تهران تهیه گردید. پاره ای از این موارد اینهاست : نماسازی جبهه ی جنوبی میدان توپخانه و تبدیل میدان مشق به باغ ملی (1307) و محوطه ی اداری( شروع از حدود سال 1312 ش) تبدیل قبرستان کهنه ی جنب میدان امین السلطان به باغ فردوس(1307ش) نماسازی میدان حسن آباد(1307ش) شروع برنامه های وسیع تعریض خیابان ها و فلکه سازی در محل تقاطع آن ها( شروع از سال 1307 ش) ایجاد خیابان های سیروس، خیام و بوذرجمهری در بافت های کهن و متراکم حصار اول تهران ( شروع از سال 1308- 1307 ش) پر کردن خندق اطرف شهر و ایجاد خیابان های عریض و مستقیم به جای آن ها و ایجاد بلوار آب کرج( بلوار الیزابت بعدی و بلوار کشاورز فعلی در 1311 ش) که تنها قسمتی از حصار مجازی و شریان حرکتی سبز این نقشه بود که به مرحله ی اجرا رسید. تهران نخستین بار دارای « مرکز اداری شهری » شد. محوطه ی موسوم به میدان مشق که وسیع و آزاد بود و در ارتباط مستقیم با میدان توپخانه ی جدید و حوزه ی بازسازی شده ی ارگ سلطنتی ساماندهی می شد، در 1300 ش، به عنوان مکان استقرار مرکز اداری و حکومتی پایتخت انتخاب شد. در اولین سال های حکومت جدید، هم زمان با احداث سردری با شکوه در جبهه ی جنوبی میدان مشق، بخشی از آن محل نخستین پارک عمومی شهر به نام باغ ملی شد و به همین مناسبت آن سر در را نیز به نام سر در باغ ملی خواندند. چندی بعد با شروع ساخت عمارت هایی چون ساختمان مرکزی وزارت امور خارجه و کاخ شهربانی(1312) در دو سوی غرب و شرق، بلواری درختکاری شده که ساختمان قزاقخانه را در گوشه ی شمالی به سر در باغ ملی در ضلع جنوبی می رساند، نخستین و تنها پارک اداری تا این زمان در شهر تهران پدید آمد. این پارک اداری به تدریج با احداث ساختمان پست(1311ش) شرکت سهامی نفت ایران و انگلیس(1313ش) و ساختمان شیر وخورشید در محدوده ی جنوبی ( بدنه ی شمالی خیابان سپه)، احداث ساختمان باشگاه افسران(1314ش)، عمارت ارکان حرب قشون(1313ش) و اداره ی ثبت(1314ش) در محدوده ی شمالی، و تأسیس کتابخانه ی ملی(1313ش) و موزه ی ایران باستان (1316ش) در محدوده ی غربی ، تبدیل به مهم ترین حوزه ی اداری پایتخت ایران در دوران پهلوی اول شد.(4)
بیشتر ساختمان های اداری که در کانون ارگ ساخته شد، در جانب غربی آن و در زمین های واقع میان خیابان های داور و خیام قرار داشت. یکی از شگفت آورترین کارها که در اواخر دوره ی مورد بحث در غرب ناحیه ی ارگ صورت گرفت، تخریب بخش وسیعی از ناحیه ی شمالی محله ی سنگلج به مساحت حدود 250 هزار متر مربع برای ایجاد مرکز بورس بود. این مرکز هرگز ایجاد نگردید و این اراضی سرانجام در 1329 ش به همت گروهی از بانوان روشن نگر تبدیل به پارک شهر گردید.(5)
ایستگاه راه آهن و میدان راه آهن در مقابل آن در 1315 ش افتتاح شد.(6) و در اطراف آن تأسیساتی چون انبارهای نفت، بیمارستان، راه آهن، کارگاه های تعمیر واگن ها و لکو موتیوها، و ادارات وابسته به راه آهن ایجاد شد. در جنوب تهران و در کنار تأسیسات راه آهن کانون صنعتی دیگری شکل گرفت که مهم ترین تأسیاست آن سیلوی تهران( شروع ساختمان: 1315 ش آغاز بهره برداری: 1318ش) کارخانه-ی بلورسازی گشایش در 1318 ش، کشتارگاه و کارخانه ی چلوا بافی بود. در کنار جاده ی دوشان تپه ( خیابان ژاله) کانون صنعتی شرق تهران شکل گرفت. در این ناحیه کارخانه های رسومات، آسفالت سازی، مسلسل سازی، هواپیما سازی شهباز، بتن ریزی و مهم تر از همه کارخانه ی برق دولتی( شروع ساختمان 1314 ش، پایان ساختمان: اواخر 1315 ش) آغاز بهره برداری : اوایل 1317 ش) ساخته شد. در شمال شرقی، در محور جاده ی مازندران، کارخانه ی گودرون و جوهر نمک، هسته ی اولیه ی کارگاه ها و صنایع کوچکی شد که امروزه در محور این جاده شکل گرفته اند.(7)
در کنار جاده ی قزوین ، با فاصله ی اندکی از میدان قزوین، در اراضی اکبر آباد، کارخانه ی دخانیات آغاز ساختمان 1315 ش، آغاز بهره برداری 1316 ش و کارخانه کبریت سازی، چوب بری و انبارهای دخانیات ایجاد گردید. در ناحیه ی شمال غربی شهر، بیمارستان بزرگ پانصد تختخوابی( امام خمینی امروزی) و هنگ سوار پهلوی( پادگان جمشید آباد) و باغ جمشیدیه که آن نیز در اختیار نظامیان بود و میدان اسب دوانی جلالیه، کانون شهری دیگری را تشکیل می داد. در شهرری و جاده ی منتهی به آن با ایجاد تأسیسات جدید گوناگون این ناحیه فعال تر شد. مهم ترین تأسیساتی که در این حوزه ساخته شد، این هاست: کارخانه ی سیمان شروع 1311 ش، آغاز بهره برداری دی 1312 ش، توسعه ی ظرفیت کارخانه: 1316 ش.(8) کارخانه گلیسیرین سازی شروع ساختمان مرداد 1316 ش آغاز بهره برداری خرداد 1319 ش)
در این دوره اقدامات وسیعی در زمینه ی گسترش خدمات شهری نیز صورت گرفت. محل کارخانه-ی برق در زمینی در ابتدای ژاله، در جانب شرقی خیابان شهباز(17 شهریور کنونی) تعیین گردید و با خاتمه ی عملیات ساختمانی آن در 1315 ش توسط شرکت اشکودا، کار نصب ماشین آلات آغاز شد. هم زمان با پیشرفت کار ساختمان و نصب کارخانه ی برق دولتی ، در جوار آن یک کارخانه بتن ریزی برای تولید تیرهای برق از جنس بتن مسلح نیز دایر گردید گه نصب آن ها از حدود سال 1316 ش در خیابان های تهران شروع شد.(9) برای برق رسانی به این تیرها اولین بار بود که از کابل های زیرزمینی استفاده شد.(10)کارهای نصب و راه اندازی کارخانه ی برق در سال 1316 ش خاتمه یافت و در فروردین 1317 ش اداره ی برق آگهی کرد که خانه ها و مغازه هایی که برای آن ها انشعاب کابل داده شده است، می توانند از اول اردیبهشت از برق دولتی استفاده نمایند.(11)
در 1316 ش شرکت تلفن در صددد بر آمد که سیستم تلفن تهران را خود کار نماید تا گرفتن شماره نیازمند واسطه نباشد. برای این کار نخست 6 هزار شماره ی تلفن از کمپانی زیمنس آلمان خریداری شد. این تلفن ها در شهریور ماه آن سال آماده ی بهره برداری شد و تلفن های شماره ی 4000 تا 6999 بر طبق کتابچه ی راهنمایی که تنظیم گردیده بود، شروع به کار نمود.(12)
دوره ی جدید حاکمیت بر ایران، بر پایه ی نیازهای اقتصاد وابسته و غربی کردن کشور که فضای طبیعی و جغرافیایی را نیز در بر می گرفت، به بهانه هایی که پاره ای از آن ها معقول و خردمندانه هم می نمود چون رعایت بهداشت عمومی، تمیز کردن و زیبا ساختن کوچه ها و گذرهای گل آلود، سهولت عبور و مرور، جلوگیری از اغتشاش اشرار و اوباش، ورود آثار و مؤسسات تمدن جدید( تلفن، تلگراف و راه آهن)، تنظیم آب تهران و رساندن آذوقه و جز این ها سیاست اوسمانیزاسیون تهران به همان شیوه ای که در عصر ناپلئون سوم در پاریس برپایه ی نیازهای جدید تولیدی و اقتصادی و مقابله با مردم، اتخاذ گردیده بود، در پایتخت ایران نیز با بر داشتن قید دارالخلافه به کار گرفته شد.
خیابان های عریض شمالی - جنوبی و شرقی- غربی با در نظر گرفتن شیب زمین و مسیر آب به سبک قرن نوزدهم اروپا احداث گردید. عرض بسیاری از خیابان های سابق بیشتر شد. در آغاز، خیابان جلیل آباد به نام خیام و خیابان جبه خانه به نام بوذجمهری ( رئیس بلدیه) تغییر یافتند و در این روند خانه ها و بناهای گذشته ویران گردید. به مرور محله سنگلج به کلی از میان برداشته شد و اگر پاره ای واکنش ها و معضلات دولتی پیش نمی آمد، عودلاجان و بازار نیز به همان سرنوشت گرفتار می شدند.(13)
در سال 1309 ش با تدوین قانون جدید بلدیه، اقدامات یاد شده که منجر به دگرگونی چهره ی سنتی و فرهنگی تهران شده بود و گاه سیاست محو آثار دوره قاجاریه را نشان می داد.(14) جنبه قانونی پیدا کرد و از حقوق انجمن شهر کاسته شد و شهرداری ها زیر نظر وزارت کشور( دولت) قرار گرفتند. در همین زمینه، به موجب قانون مصوب 1307 ش، اراضی دایر و بایر داخل شهر و میدان ها و حریم ها و خندق های بازمانده از دوره ی ناصری پر شده، به بلدیه تهران تعلق پیدا کرد. جمعیت نیز روز به روز فزونی می یافت و مشکلات ساکنان شهر و کار بدستان بلدیّه بیش از همه ی زمان ها گردید.(15)
با گسترش روز افزون تهران، دوازده یا سیزده دروازه ی عصر ناصری تخریب گردید و پایتخت وارد دوره ی جدید حیات تاریخی خود شد. برج و باروی دارالخلافه هشت ضلعی عصر قاجاری در سال 1311 خورشیدی برداشته شد و خندق های اطراف شهر نیز پر گردید و شهر از هر سو، به ویژه شمال و غرب رو به توسعه نهاد. ضمن آن که برپایه ی قانون توسعه ی معابر در سال 1312ش، در درون شهر نیز از سال ها پیش، خانه ها را خراب می کردند و ساکنان شهر را در زحمت قرار می دادند.(16) دروازه های تاریخی شهر که پاره ای از آن ها به لحاظ معماری از ارزشی خاص برخوردار بودند، یکی پس از دیگری ویران شد، چنان که سال ها بعد یکی از نخست وزیران رضا شاه، نسبت به این ویرانگری اظهار تأسف کرده است.(17)
خیابان های شبه کمربندی، شهر هشت ضلعی سابق را به صورت مربع محصورکرد. گستره ی جدید تهران در 46 کیلومتر مربع، تقریباً یازده برابر تهران زمان فتحعلی شاه و دوو نیم برابر تهران زمان ناصرالدین شاه شد. و جمعیت آن نیز از طریق مهاجرت به علت نابسامانی های ولایات و رکود فعالیت های تولیدی و جاذبه ی خدماتی و رفاهی پایتخت فزونی یافت و گرفتاری های جدیدی پدید آورد.(18) مردم در برابر این نوسازی ها واکنش نشان دادند و ایستادگی مردم در برابر این امر، در تاریخ ایران بی نظیربود. زیرا هر بار شهری در شرایط آباد شدن و مرمت قرار می گرفت، مردم آن حکومت را تأیید می کردند و در ساختن شهر مدد می رساندند، اما در این دوره به علت پدید آوردن شهری برون از فضای فرهنگی، در بافتی پاره پاره شده و به دور از سنت شهرنشینی ایران اسلامی، مقدمه بیگانه شدن خود را در میافتند و به همین دلیل این نوسازی ها را، ویران شدن خانه و محیط مأنوس تاریخی خود به شمار می آوردند و تا آنجا که در توان داشتند، از خود مقاومت نشان می دادند.(19)
در پایتخت قدرت نظامی بلدیه که از حمایت کامل دیکتاتوری برخوردار بود، املاک موقوفه ی تهران را با صدور بخشنامه ای از طرف وزارت معارف، در حیطه ی قدرت خود قرار داد و هر نوع تغییری را در آن مجاز دانست و مشکلات پیش گفته را نیز به مرور مرتفع ساخت و تحولات و دگرگونی های تهران، جنبه ی اجتماعی و فرهنگی و حتی اقتصادی خود را از دست داد و حاکمیت مطلق سیاسی در تمام حرکت ها و تحولات شهری تعیین کننده گردید و بسیاری از کارگزاران دولتی به صورت غیرقانونی صاحب خانه های متعدد شدند.
در سال 1316 خورشیدی، طرح دیگری جهت نوسازی تهران( بافت شطرنجی) به مرحله اجرا درآمد و ساخت فرهنگی شهر را به تمامی دگرگون کرد. با ساختن بناهای نو در فضاهای پدید آمده و ایجاد میدان های مجسمه ای به جای دروازه های دارالخلافه سابق(میدان باغشاه، میدان قزوین، میدان گمرک، میدان دروازه خراسان) یا در تقاطع راه های شهری و چهارراه ها پایتخت بی در و پیکر ایران، درکالبدی جدید رو به توسعه نهاد، آن هم به گونه ای که هیچ ارتباطی با نیازهای ساختی تولید و اقتصاد و فرهنگ جامعه نداشت. محله های قدیمی تهران پس از درهم ریزی وظایف تاریخی- مردمی نقش اجتماعی گذشته ی خود را به گونه ی واحدهای یک مجموعه ی فعال و پویا از دست دادند. هرچند که در سال 1315 ش برپایه ی تصمیم های فرهنگستان که بسیاری از واژه های اداری و کشوری را تغییر داد، واژه-ی شهرداری نیز به جای بلدیه انتخاب گردید و محله ها و بخش ها به برزن ها تبدیل شدند که در سال های پیش از جنگ جهانی دوم عدد آن ها به نوزده رسید.(20) به هر حال تهران از یک سو تمرکز حکومتی و اداری یافت و از سوی دیگر در نظام سرمایه و اقتصاد جدید و در پهنه ی وابستگی که بی تردید نفت زیر ساخت آن بود، حالت پایتختی و مرکزیت به خود گرفت.
عامل های سیاسی یاد شده در ابعاد اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ، خود بر روی هم پدید آورنده ی بناها و ساختمان هایی جدید در بافت شهری پایتخت شد. مثل گراند هتل در خیابان لاله زار، هتل فرمانفرما در خیابان اسلامبول و...
یکی دیگر از اقدامات دوره ی پهلوی، ساختن کاخ های متعدد سلطنتی در تهران بود که فضای شهری را دگرگون کرد.(21) با بررسی بناهای پا بر جای قاجاری و ساختمان های نوبنیاد دوره ی پهلوی چون کاخ های سلطنتی و نیز پاره ای عمارات چون کاخ وزارت دادگستری و وزارت امور خارجه و بنای وزارت جنگ، ساختمان شهرداری تهران، پست، ایستگاه راه آهن، شهربانی کل کشور، موزه ی ایران باستان، کتابخانه ملی، بانک ملی ایران و بناهای دولتی دیگر، می توان سبک های چندگانه ای را در کالبد شناسی معماری پایتخت در دوره پهلوی اول تشخیص داد.(22)
نخست: سبک سنتی که نیمه ی دوم سلطنت قاجاریه توسط گروه های میانه ی جامعه در ساخت خانه ها و سکونتگاه ها استفاده شد.
دوم: سبک باستانی که اصطلاحاً ملی نیزگفته شده است و توسط کار به دستان دولتی به شیوه ی معماری ایران قبل از اسلام به کار رفت.
سوم: سبک کلاسیک اروپایی است که توسط شهرداری یا دولت در پاره ای میدان ها باقی ماند چون میدان حسن آباد
چهارم: سبک نوین اروپایی است که گاه صبغه آلمانی آن فزونی دارد، و در پاره ای بناهای دولتی و فرهنگی به کار رفته است.(23) طی بیست سال حکومت و سلطنت پهلوی اول، با درهم ریزی بافت کهن و تقلید از ظاهر شهرهای اروپایی، و نیازها و شرایط جدید حکومتی، پایتخت کشور شکل دیگری پیدا کرد و به دلیل وابستگی های سیاسی و اقتصادی و ناتوان بودن از داشتن استقلال فرهنگی و تصمیم گیری در چارچوب خواست های تاریخی و دینی و ملی، بخش عمده ای از تحولات شهری، جنبه های رو ساختی پیدا کرد. بسیاری از دیوانیان و بازاریان به سوی زمین ها و باغ های محاط بر خندق ها روی آوردند و خانه های مجلل و باغ های وسیعی برای خود بنا کردند و برخی از آنان به بیرون شهر و دهکده های قدیمی هجوم آوردند و برپایه ی قانون ثبت 1290 ش سند مالکیت گرفتند. در آغاز دوره ی سلطه ی رضاخان در سال 1302 ش، با صدور اسناد مالکیت رسمی و محکم، گروه زمینداران بزرگ به وجود آمد که در سال های بعد، در نظام سلطنت پهلوی، بی عدالتی های فراوانی را موجب گردید. در این شهر رو به گسترش با خیابان بندی ها و تعریض معابر و فزونی وسایل نقلیه، زندگی سنتی مردم، دستخوش دگرگونی های بی سابقه گردید.(24)
تهران در پایان سلطنت رضا شاه و پیش از وقوع جنگ و کشیده شدن آن به ایران سال 1318-1317 محدود بود به
از شمال به خیابان شاهرضا(انقلاب)
از مشرق به کارخانه ی جدید برق یا خیابان شهباز(17 شهریور)
از جنوب به ایستگاه راه آهن یا خیابان شوش
از مغرب به باغشاه یا خیابان سی متری( کارگر)(25)

تهران در دوره محمد رضا شاه

با آغاز جنگ جهانی دوم و نقض بیطرفی ایران و حمله متفقین نه تنها شیرازه ی امورکشور به کلی از هم گسیخته شد، بلکه تهران به گونه ی مرکز حکومتی که در زمان جنگ اهمیت بیشتری هم یافته بود، از هر نوع سازندگی بازماند و توسعه ی نسبی آن که بیش وکم در مسیر منطقی شدن و خرد گرایی قرار گرفته بود متوقف شد. جنگ در همه جای کشور ناامنی و اضطراب و سختی معیشت پدید آورد و گروه ها گروه، مردم که در استان ها و شهرستان ها، امنیت و آرامش خود را ازدست داده بودند و از لحاظ اقتصادی در مضیقه قرار داشتند، به سوی پایتخت مهاجرت کردند. همین امر موجب شد که تهران بدون هیچ نقشه ای گسترش یابد و بیابان های اطراف شهر به زاغه ها و آلونک ها یا خانه های کوچک برای مردم تهیدست تبدیل شود و بهای زمین بالا برود و مقدمات زمین خواری آغاز گردد و در درون شهر نیز بهای خانه ها و اجاره ها و سر قفلی ها فزونی یابد.(26)
پایتخت ایران که در مسیر توسعه ی بدون طرح و پلان گام برداشته و بی قاعده گسترش یافته بود؛ در این دوره با پیشدستی زمینداران و بورس بازی زمین خواران و بی کفایتی و عدم تعهد مدنی مدیران امور شهری، سرعت بیشتری یافت و بسیاری از باغ های زیبا و سرسبز پیرامون تهران به بناهای بد منظر و بی بنیاد تبدیل شدند . روش نادرست دیگری که به خلافکاران زمین خوار، فرصت قانونی تصرف زمین را داده بود، مستمسک قرار دادن ماده های 35 و 141 و 142 قانون مدنی بود که «تصرف به عنوان مالکیت را دلیل مالکیت» می دانست. بنابراین « دلالان، متنفذین، کار چاق کن ها به کمک مأمورین ثبت و کارمندان دیگر بنای تجاوز به اراضی موات اطراف نمودند و با ایجاد دیوارها، چینه ها، پی کنی، شیارزنی، غرس چند شاخه خشک به نام درختکاری ، اراضی اطراف شهرها را غصب نمودند. افتضاح این کار به جایی کشید که متجاوزین به اراضی، از ترس ژاندارم و دولت و همسایگان و اشخاصی که مدعی مالکیت چنین زمین هایی بودند، شبانه با چراغ زنبوری عمل می کردند، به نحوی که در یک شب، چندین صد متر چینه می گذاشتند. همین گونه عملیات و همین زمین های مرده، بسیاری از افراد مرده و بیکاره و طفیلی را در این کشور زنده کرد تا جایی که ییلاق آن ها دریاچه لمان(ژنو) و قشلاق آن ها نیس فرانسه شد. کلیه این عملیات به نام تصرف به عنوان مالکیت و احیاء اراضی انجام می شد.(27)
از آغاز این دوره تا کودتا علیه دولت دکتر مصدق یعنی در مدت 12 سال، 14 بار شهردار تهران تغییر کرد.(28) و هیچ کدام از آنان فرصت کافی برای جلوگیری از تخلفات و تداوم اصلاحات سودمند را نیافت و شهرداری نیز توانمندی و قوانین و مقرارت متناسب برای اداره شهر و تحولات آن در دسترس نداشت.(29)
باید خاطر نشان شد جنگ جهانی دوم آسیب های کالبدی و اجتماعی سنگینی بر تهران وارد ساخت. شهر در این مدت چندین بار بمباران شد. مهاجران بسیار از کشورهای اروپای شرقی ، از جمله لهستان به تهران آمدند و مقیم شدند. کمبود آذوقه شهر را در عرصه ی غارت و چپاولی کرده بود که در پایان سال 1321 ش با شیوع تیفوس بار دیگر منجر به رکود کامل شد. پارک اتابک تهران از آذر 1322 محل کنفرانس تهران و مقدمات پایان جنگ جهانی دوم و آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت بود. (30) بعد از ملی شدن صنعت نفت تهران به تدریج دارای تأسیسات، مکان ها و امکانات شهری شامل تأسیسات و تجهیزات رفاهی ، خدماتی، اداری، درمانی، صنعتی، آموزشی، فرهنگی و نظامی شد. برخی از اقدامات چون سنگفرش خیابان ها، بدنه سازی ها، تأمین روشنایی فضاهای شهری و افزایش اماکن و فضاهای عمومی، زندگی شهری را حتی در شب پر رونق ساخته بود. شهر همچنین دارای نواحی مختلف اسکان با طبقات متمایز اجتماعی شده بود. به سبب برخی منطقه بندی های فعالیتی نظیر ایجاد محوطه های اداری یا تجارتی در محدوده ی مرکزی شهر، برخی از مناطق بار خاصی پیدا کرده بود، به نوعی که در دوران آرامش پس از وقایع جنگ جهانی دوم، توسعه ی ساختمانی و کالبدی شهر تهران پس از چندی محور های شهرضا، سپه، شاه آباد، پهلوی، فیشر آباد و امیر آباد را به محل تمرکز ساختمان های جدید اداری و تجارتی تبدیل کردند. به تدریج بانک ها، شرکت های جدید، بیمه ها، هتل ها، فروشگاه های بزرگ، پاساژ آمیخته با مغازه هایی در همکف، کاربری های مختلط و همکار را پدید آوردند.(31)
در پایان دوره ی اول سلطنت محمد رضا شاه و مقارن شکل گیری نهضت ملی ایران 1328-1327 توسعه ی آن به حد زیر در آمد:
از شمال به امیر آباد، جلالیه، عباس آباد و حشمتیه
از مشرق به فرح آباد، دوشان تپه و دولاب
از جنوب به شهر فیروز آباد، کشتارگاه، کوره ها و گودال های جنوبی شهر
از مغرب به طرشت، جی و بریانک و امامزاده حسن.(32) این فضای گسترده با آن چه در تاریخ شهرنشینی ایران دیده شده، بسیار متفاوت است. در تهران سنتی، ارک و بازار و مسجد شاه، به عنوان پایگاه های حکومت و اقتصاد و دیانت در رابطه ی تنگاتنگ و مستقیم قرار داشتند. اما با اصلاحات رضا شاهی ، پراکندگی اجتماعی پدید آمد و تهران بزرگ شد، ادارات و سازمان های متفاوت اداری به خارج از ارک انتقال یافتند. خانه های بزرگ متعلق به اعیان و اشراف نیز در بیرون از ارک و حتی محوطه ی تهران قدیم، بنا گردید که این امر نیز به بزرگ تر شدن تهران یاری رساند. در گذشته خانه های بزرگی در اطراف بازار تهران وجود داشت که متعلق به اشراف و بزرگانان بزرگ و متوسط بود، اما از دوره ی سلطنت رضا شاه، نخست اشراف از منطقه های سنتی خود دوری گزیدند و سپس بازرگانان درجه اول و به مرور بازاریان متوسط ، محله ی بازار و منطقه های سنتی را ترک کردند و در بخش های جدید پدید آمده در تهران سکونت گزیدند که این امر از یک سو بازار را به معنای پایگاه اقتصادی ( خرید و فروش ) گسترش داد و خانه های محله ی بازار را از حالت سکونتی به تجارتی مبدل ساخت و از سوی دیگر، گروه های جدید تر اجتماعی که منزلت اقتصادی بالایی نداشتند، ساکن خانه های محله ی بازار شدند.(33)
در بیابان های سابق دارالخلافه، خیابان ها و کوچه ها احداث گردید. خانه های جدید بنیاد یافت و جمعیت شهر نیز روز به روز، عدد بیشتری یافت و سیمای شهر به معنای منزلت های اجتماعی تغییر کرد، و این گونه ساکنان شمال شهری و جنوب شهری پدید آمدند. یکی از محققان اجتماعی ایران در چگونگی این امر نوشته است:« هسته سکونت در شهر تهران از هسته مرکزی ( ادارای - بازرگانی) شهر جدا می شود و سمتی اختصاصی برای توسعه دارد و در همین هسته سکونت هم وجه تمایزی است. منظر شهر در شمال خیابان سپه به کلی با جنوب آن متمایز است و هسته مرکزی شهر هم به طرف جاده شمیران کشیده می شود و به طور کلی توجه ما به این نکته جلب می شود که شهر تحرکی دارد و این تحول ترکیب اجتماعی و تطور و تحرک اجتماعی است که تحرک شهر را به وجود می آورد و اجتماع متحرک شهر، محل و منظر سکونت خود را تغییر می دهد و محل صنعت یا بازرگانی خود را انتخاب می نماید.»(34)به هر حال زندگی شمال شهری نسبتاً مرفه و در فضای غیرآلوده، وسیع و ممتاز تداوم یافت و زندگی جنوب شهری از گذشته هم بدتر و شاق تر شد و تراکم جمعیت نیز در منطقه جنوب بیشتر از شمال گردید. خیابان بندی های جدید در شمال شهر پدید آمد بخش هایی از شمال شهر به مرکز های اقتصادی و تجارتی مبدل شدند که به مرور نوعی رویارویی با بازار تهران و اقتصاد سنتی بود. خانه های چند طبقه ای و بلند بدون در نظر گرفتن ظرفیت خیابان ها و مسائل حمل و نقل و پارگینگ و آب احداث شد و چهره منطقه را با زندگی مردم جنوب شهر به کلی متفاوت ساخت.(35)
رشد شهری همراه با عوارض خاص آن از این سال ها به صورت روندی تثبیت شده و عارضه ای دائمی در تهران ظاهر شد. شروع لوله کشی آب در 1326 ش در محلی که اکنون پارک شهر واقع شده است، زمین های بایر اطراف شهر را ناگهان تبدیل به ثروتی بالقوه کرد و بانک ها، دولت و زمین خواران برای تقسیم و فروش آن به رقابت برخاستند. آغاز لوله کشی آب تهران ضمن آن که به احیای فضای سبز کوچه ها کمک کرد، امکان توسعه ی منفصل تهران را در دورتر از محدوده ی شهر فراهم آورد. مساحت تهران در سال 1328 ش یعنی سه سال پس از آغاز عملیات لوله کشی آب ، با 58 درصد رشد گزارش شده است. بر اساس گزارش عملیات شهرداری در 1324 ش در سال های 1319 تا 1324 ش، 15 هزار ساختمان نو در تهران ساخته شد. بیشتر توسعه های شهری صورت گرفته در شهر تهران تا 1350 ش از تبعات این اقدام است.(36)
تهران در دوره دولت دکتر مصدق
دولت های پس از جنگ، نتوانستند در برنامه ریزی شهرها، تصمیم گیری منطقی و سازنده داشته باشند و بر پایه ی پژوهش معاون بانک ساختمانی ( سال های 42-41) « توجه مأمور عمرانی معموله از طرف مردم و دولت باعث شد که کارهای ساختمانی رواج و رونق به سزایی یابد و در امر درآمد برای افراد مخصوصی که به این کار پرداخته بودند نقش مهمی را بازی کند. رواج کارهای ساختمانی، به سرعت باعث بالا رفتن بهای زمین های بایر و موات تهران شده و در ترکیب مشاغل شهری، طبقه جدید به وجود آمد، که به شغل معاملات زمین و بورس بازی آن پرداخت و در این کار به اندازه ای به راه افراط رفتند که دست از کارهای معمولی خود کشیدند و به این نحو قسمت عظیمی از فعالیت اقتصادی تهران، در این رشته جدید متمرکز شد. اما عده ی زیادی از متنفذین و متجاوزین به حقوق عمومی، با استفاده از نفوذ خود در دستگاههای دولتی که قبلاً توانسته بودند زمین های بلاصاحب و موات تهران را تصاحب و به نام خود به ثبت برسانند و عده ی دیگری که تقاضای ثبت آن ها در جریان بود از موقعیت استفاده کرده، با تفکیک اراضی و تبدیل آن ها به قطعات کوچک، حتی با قولنامه، در مقام فروش آن ها بر آمدند و پول های گزافی از این راه به دست آوردند. متأسفانه وجود پاره ای از مواد در مقرارت و قوانین ثبت که اجازه تملک اراضی و تقاضای ثبت را موکول بحیازت و اعمار آن ها ساخته بود، فرصت مناسبی برای زمین خواران به دست داد که زمین های تهران را ببلعند.»(37) سوء استفاده های گزاف و شرم آور زمین بازان و مفتخواران، سرانجام دولت ها را بر آن داشت تا واکنش هایی از خود نشان دهند. راه حل های اداری و گفت گوهای وزارت دارایی و ثبت املاک و کمیسیون های منتخب نیز تا دوره ی زمامداری دکتر مصدق کارایی لازم را به دست نیاورد تا این که:« عاقبت در سال 1331 دولت موقت مصدق ، با استفاده از اختیارات قانونی خود لایحه ی ثبت اراضی موات تهران(38) را تصویب کرد و مقرر گردید که اراضی اطراف تهران صرفاً متعلق به دولت بوده است و تقاضای ثبت آن ها از احدی پذیرفته نمی شود و رسیدگی به دعاوی را به عهده دادگاه ها و مراجع صلاحیتدار محول کرد که پس از ثبوت ادعا، فقط به استرداد وجوه دریافتی از خریداران ذیحق شناخته شوند.»(39)
در سال های 1335-1320 ش در ادامه سیاست شهری دوره ی پیش، شهر تهران دارای تأسیسات فرهنگی چون تالار فرهنگ، سینماها و تئاترهای فعال و کافه هایی به سبک فرنگی و رستوران ها و هتل های کوچک در خیابان های لاله زار، شاه آباد، شاهرضا و پهلوی شد؛ از جمله دو محوطه ی تفریحی بزرگ یکی در کنار مهمان خانه ی شهرداری با انواع بازی ها و سرگرمی ها و چرخ و فلک و سینمای رو باز به نام کافه شهرداری و همچنین محوطه ی تفریحی دیگری به نام بوت کلاب با استخر بزرگ دریاچه مانندی که محل قایق رانی وحرکت زیر دریایی ها تفننی بود، با انواع غرفه های سرگرمی و یک محوطه برای حرکت و مسابقه ی اتومبیل های برقی واقع در خیابان پهلوی از جاذب ترین نقاط شهر برای گذران اوقات فراغت به شمار می آمدند. رشد کالبدی تهران در دهه ی اول دوران پهلوی دوم در قالب همان ساختار دوره ی قبل صورت گرفت. رشد پیوسته ی شهری در قسمت شمال و غرب بافت موجود، و رشد ناپیوسته ی شهری در شمیرانات و تا حدودی شهرری بیش از دیگر نقاط شهر صورت گرفت. ورود مستقیم ایران به جنگ جهانی دوم در 1320 ش و رکود و قحط ناشی از آن، روند رشد جمعیت تهران را تسریع نمود و زمین بیشتری برای برآورده ساختن نیاز مسکن به کار گرفته شد. اسکان آذربایجانیهای مهاجر، محلات ترک نشینی را در اطراف راه آهن و امیریه به وجود آورد. اولین رشد ناپیوسته و برنامه ریزی شده در زمان قوام السلطنه در سال 1325 ش توسط بانک رهنی در اراضی تقسیم شده ی سلیمانیه، در جاده دوشان تپه به وجود آمد و هم زمان با آن گروهی از مهاجران با اشغال اراضی شمال چهارصد دستگاه، دست به ساختن اولین مفت آباد یا زور آباد در حومه ی تهران زدند. در پی آن محلات بسیاری با تفکیک و واگذاری اراضی بزرگ با قسط های درازمدت بانکی شکل گرفت. از جمله آن ها ست: ، یوسف آباد، نازی آباد با طرحی از آلمانی ها شامل 2800 قطعه شهری در جنوب تهران و نارمک با 8000 قطعه شهری طراحی شده در شمال شرقی تهران 1333ش. (40)
توسعه یافتن این مناطق به شرح زیر است:
الف: یوسف آباد
این منطقه که از املاک خالصه دولت بود در سال 1322 ش تقسیم گردید اما به علت کارشکنی های زمین خواران و تپه و ماهور داشتن منطقه و کمبود آب تحول چشمگیری نیافت. در سال 1331 ش که بانک ساختمانی تأسیس شد، دولت همه ی کارهای کوی یوسف آباد را به این بانک سپرد و این بانک با آن که به علت نبودن نقشه شهرسازی دچار مشکلات گردید اما «با استفاده از اختیارات قانونی خود و اعتبارات سازمان برنامه، ضمن تأسیس شهرداری، نسبت به تسطیح تپه ها و جدول سازی آن ها و تأمین برق با احداث شبکه مورد نیاز و آسفالت خیابان ها و نهال کاری و مرمت پنج رشته از قنات های قدیمی و تکثیر آب آن ها از سه سنگ به دوازده سنگ اقدام کرد.»(41)
ب: نارمک:
این منطقه که از زمین های بلاصاحب بود، در اختیار بانک ساختمانی قرار گرفت و از همان آغاز با نقشه ای نسبتاً دقیق، ساختمان سازی شد و فضاهای باز ( میدان، بوستان، خیابان ها و کوچه های سهل العبور ) پدید آمد و برق و آب لازم فراهم گردید و زمین های آن در 8 هزار قطعه از 200 تا 500 متر تقسیم گردید و « ضمن دریافت متری 10 ریال پیش قسط و 30 ریال اقساط از راه پرسشنامه و قرعه کشی به درخواست کنندگان واگذار شد.»(42)
ج- نازی آباد
این منطقه نیز در اختیار بانک ساختمانی قرار گرفت و به 2800 قطعه زمین از 200 تا 600 متر تقسیم و متری 30 ریال( متری 10 ریال پیش قسط و بقیه در اقساط 2 یا 3 سال) به متقاضیان واگذار شد. برق لازم فراهم گردید و دو حلقه چاه توسط بانک ساختمانی حفر شد و آب به حد کافی در اختیار ساکنان قرار گرفت. در بنای خانه ها، بانک به خریداران زمین کمک می کرد و خود نیز ساختمان هایی را بنا کرد و با بهای کم به درخواست کنندگان می فروخت. نازی آباد در 1340 ش توسعه یافت.(43)
تملک کلیه ی اراضی موات شهر به مساحت تقریبی 15 میلیون متر مربع به موجب قانون ثبت اراضی موات شهر تهران مصوب 1331 ش، سرمایه ای کلان برای دولت فراهم آورد. با این سرمایه دولت و شرکت های ساختمانی با بهره مندی از تسهیلات بانک های ساختمانی و تقسیم و واگذاری مناطقی نظیر اراضی دره ی قشلاق، گیشا، تهران پارس، شهر آرا، یوسف آباد، دولت آباد، خزانه ی نهم، مشیریه، امیرآباد، دریان نو، زیبا شهر، شهرک غرب، تهران ویلا، افسریه، نارمک، تهران نو، فرح آباد، نیروی هوایی، مجیدیه و وحیدیه، عباس آباد، سلطنت آباد، دروس و ضرابخانه، ولنجک و قسمت های مهمی از شمیرانات، دست به سود آورترین فعالیت اقتصادی در سال های 1332 تا 1357 ش زدند.(44)
دولت های پس از جنگ با آن که گاه به نابسامانی اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی شهر آگاهی داشتند؛ امام ناتوانی آنان، نبود قوانین کارساز و شکل نگرفتن شهرداری های مردمی، مانع هر گونه تصمیم گیری در از میان برداشتن معضلات می گردید.
پیدایش نهضت ملی ایران و رشد سیاسی آن و به حکومت رسیدن دکتر مصدق و توجه خاص دولت ملی در رفع مشکلات مردم، به ویژه ساکنان پایتخت، موجب تصویب لایحه ی قانونی ثبت اراضی موات و واگذاری سالم و غیر سود جویانه ی آن به مردم و ایجاد تسهیلات گوناگون متناسب با زمان توسط بانک ساختمانی گردید و این گونه، دست زمین بازان و دلالان مفتخوار کوتاه شد و اندک اندک ساکنان شهر، دارای خانه و کاشانه ی در خور می گردیدند و استمرار آن می توانست معماری ملی ایران و شهر نشینی تاریخی گذشته را با شرایط زمان در پیوند قرار داده و بخش عمده ای از مشکلات پیش آمده ی جدید را نیز مرتفع سازد.

تحول و نوسازی مردم گرایانه ی دوره ی کوتاه مدت زمامداری دکتر مصدق با کودتای 28 مرداد 1332 ش ناتمام ماند و دوره ی دیگری در شهر نشینی منطقه ی تهران پدید آمد که نه تنها در تاریخ شهر سازی های ایرانیان و مسلمانان همانندی نداشته، بلکه توسط شهرشناسان جهان، گاه در زمره ی چند شهر گسترش یافته ی ناهماهنگ نمونه، از آن نام برده شده است.
تهران از کودتا تا سال 42
پس از کودتای 28 مرداد، در اجرای برنامه های دولت توسعه ی مجدد تهران بدون برنامه و حد و رسم علمی و فنی، آغاز گردید و زمین بازان و مال اندوزان (زمین خوار) که بخشی از آنان از اعضای خاندان سلطنت، بودند سلطه مجدد یافتند. در نتیجه پایتخت رو به گسترش نامعقول نهاد:
تهران پس از کودتا در آغاز به صورت زیر گسترش یافت:
از شمال به امیر آباد، عباس آباد، حشمتیه و ایجاد محله ی یوسف آباد
از مشرق به دوشان تپه و دولاب و ایجاد محله های چهارصد دستگاه، تهران نو و نارمک.
از جنوب به نهر فیروزآباد، کشتارگاه، کوره پزخانه ها، گودال های جنوبی و ایجاد محله های جوادیه و نازی آباد
از غرب به طرشت، جی، بریانک و امامزاده حسن و ایجاد محله های کوچک
اما اندک اندک با باز شدن دوباره ی دست سفته بازان و وابستگان حکومت و دربار وضع، نابسنجیده تر از سابق و در بی برنامه گی کامل و ظلم به مردم قرار گرفت. توسعه ی نابهنجار پیش آمده، به دور از ظرافت و زیبایی و نبودن فضاهای باز و سبز و آباد، راه های لازم و ضروری برای عبور و مرور جمعیت رو به افزایش تهران، زیست طبیعی و اجتماعی ساکنان پایتخت را در تنگنایی غیر منتظره قرار داد. در دوره ی حکومت ملی، وضعی پیش آمده بود که با چاره جویی های علمی و اجتماعی امکان فراوان وجود داشت که بتوان نه تنها شهر را از نابسامانی های گذشته نجات داد، بلکه با برنامه ریزی های همه جانبه، راهکار های آینده را نیز هموار ساخت، اما شرایط حاکم بر ایران پس از کودتا و سلطه ی اقتصادی نفت و بی کفایتی حکومت ها و معیارهای وابستگی، بیش از همه ی زمان ها تهران را در سراشیب بی هویتی و بی قوارگی فرهنگی قرار داد و به دلیل نبودن نقشه های درست جهت گسترش، هرجا که به نظر زمین داران و بورس بازان، مناسب تشخیص داده شد، ساختمان سازی انجام گرفت در شمال شهر بدون در نظر گرفتن مسائل مربوط به حمل و نقل و پارکینگ، بناهای چند طبقه و بلند برای گروه های نسبتاً مرفه( نظام آپارتمان نشینی) احداث گردید و در جنوب شهر رفاه گروه های تهیدست نه تنها سامان نپذیرفت بلکه زندگی آنان آشفته تر، شلوغ تر و مشکل تر شد.(45) با افتتاح فرودگاه بین اللملی مهر آباد در 1337 ش تنها در مدت دو سال ، توسعه ی سرمایه گذاری خارجی نیز در تهران به اندازه ای بود که شمار بانک های خارجی تأسیس شده به رقم 14 رسید. حمایت دولت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و تورم سرمایه در پایتخت و روی آوردن سرمایه به شهرهای بزرگ که بخش مهمی از آن به تبع تقسیم اراضی کشاورزی میان کشاورزان و ملی شدن جنگل ها و مراتع در سال 1342 ش و گرایش سرمایه ی ملاکان سابق به ساخت و سازهای شهری رخ داد، به سرعت شکل پایتخت را تغییر داد. البته راه اندازی سد کرج و انتقال آب آن به تهران در 1340 ش رشد و تغییر شکل شهری را تسریع کرد.(46)
نهادهای جدید علمی و دانشگاههای متعدد چون دانشگاه ملی(1339ش) پلی تکنیک، دانشگاه صنعتی آریا مهر(1344ش) تأسیس شد. ساختمان های جدیدی که برای وزارت خانه ها ، واردات، شرکت های بیمه و شرکت های بزرگ خارجی و داخلی ساخته شد، تحولی چشمگیر در صنعت ساختمان سازی در محور مرکزی شهر پدید آورد. ایجاد و توسعه ی تأسیسات نظامی در محل های مخصوص چون دوشان تپه، سلطنت آباد، عشرت آباد، ایرانشهر، باغشاه و قلعه مرغی ، حتی احداث آپارتمان های سازمانی که به سبب مقیاس وسیع آن ، تأثیر بسیاری بر سیما، هویت و منظر شهر تهران باقی گذارد، قابل توجه است. همچنین احداث پارک هایی مثل پارک شهر(1329ش) پارک جنگلی ساعی( 1343ش) پارک لاله( 1344ش) ساخت. بسیاری مساجد، کلیساها، سفارتخانه ها، موزه ها و فرهنگ سراها و اولین تلویزیون بخش خصوصی( 1337 ش) و احداث برجهای متعدد مسکونی نقش مهمی در تقویت محور مرکزی و سازمان فضایی شهر تهران ایفا کرد. رشد پراکنده و پرشتاب شهر و اولویت یافتن امر عبور و مرور و پایه قرار گرفتن خیابان کشی به عنوان اساس اسکان شهری که در آن دوره رخ داد، تأثیری بسیار در ایجاد بلوک های شهری با الگوی شطرنجی و چگونگی شکل و سیمای شهر گذارد. در این دوره رشد شهری که بر اساس این تکه های شطرنجی و پراکنده صورت گرفت، نه تنها استخوان بندی طرح فرمال رضا شاهی را دنبال نکرد، بلکه هیچ طرح دیگری را نیز جانشین آن نساخت.(47)
یکی از شهر شناسان ایران، ده سال پس از کودتا را چنین بیان کرده است:
« تهران امروز از لحاظ کراهت و عدم هم آهنگی بناها و عدم تطبیق و معماری آن با موقعیت اقلیمی و نداشتن فضاهای سبز و روح پرور، بدون شک در شمار یکی از زشت ترین شهرهای جهان قرار دارد. در بی نظمی و عدم تناسب و تعادل اعضای متشکله شاید نظیرش را در کمتر نقطه ای بتوان یافت. البته سایر شهر های بزرگ و مشهور دنیا با تمام ظواهر زیبا و دلپذیر خود، از نظر شهر سازی چندان وضع مطلوبی ندارد. لکن شهرهای مزبور را به هیچ وجه نمی توان با تهران در مقام مقایسه قرار داد زیرا تفاوت ره از فرق است تا فرقدان.»(48) در سال های بعد از کودتا، گاه از پاره ای قوانین و مقرارت شهرداری های جهان اقتباس هایی صورت می گرفت.لکن این امر بیشتر در توجیه اعمال و تمایلات مجریان قرار گرفته و با کمبود کارشناسان صالح، قدرتمندان جامعه، شرایط پدید آمدن مدیریت سالم را از شهرداری سلب کرده بودند. احسان نراقی در سال 42 نوشته است:
« اگر بخواهیم صریح تر بیان کنیم ناگزیر باید گفت که شهرداری تهران، راهبری و هدایت اداره شهر را از دست داده است. شهر تهران از نظر توسعه ظاهری و ساختمانی، به هر سمت جانبی که منافع سود جویان بورس سیاه معاملات زمین اقتضا داشته، بدون رعایت هیچ اصل و حدودی از مقرارت شهرسازی، سوق داده شده است. به هیچ وجه رعایت اصول شهر سازی و مخصوصاً منطقه بندی شده و علاقه مندی به زیبایی شهر وجود نداشته، بیشتر خیابان ها و کوی ها به ویژه در شمیرانات و دیگر کوی ها و بخش های جدیدالاحداث، بدون توجه به نقشه آینده شهر و بدون رعایت اصول فنی فوق ساخته شده و بخش ها که امکان داشت با زیبا ترین مناظر دنیا برابری کند، امروز به صورت مناظر پست و بی اهمیت، با کوره راه های کج و معوج و باریک و ساختمان های غیر متناسب در آمده است و میلیون ها پول نیز نمی تواند این نقص را جبران کند و خلاصه این که شهرداری تهران به جای آن که مانند کلیه شهرهای بزرگ دنیا، دارای یک نقشه ثابت و مشخصی برای شهر سازی باشد، تا مردم بتوانند پیش از احداث بنا، نقشه های ساختمانی خود را بدون دردسر و دوندگی، با نقشه های اساسی شهر هماهنگ سازند، به عکس همیشه مردم سرگردان بوده اند و شهرداری در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته است.»(49) در 1344 ش زمانی که مسئولان شهر تهران لین و دیویس را به عنوان مشاور برای طراحی اراضی عباس آباد و ویکتو گروئن را برای طرح جامع شهری استخدام کردند، شهر تهران به مساحتی بالغ بر 200 کم 2 رسیده بود. طرح جامع تهران دو محدوده ی 5 ساله را با مساحت 180 کم 2، برای رشد شهر مشخص کرد؛ اما شتاب توسعه و اسکان شهری ، به اندازه ای بود که تا 1351 ش محدوده ی 25 ساله ی تهران نیز پر شد. بر اساس این طرح تهران دارای 22 منطقه شهری بود. تغییر سیمای شهر تهران در این دوره ثمره ی رشد سریع بافت شهری در اراضی بایر، آبادیهای حومه ی تهران و اراضی کشاورزی، همچنین احداث ساختمان های اداری و فرهنگی و مجتمع های سازمانی در مقیاس وسیع و نیز معابر شهری و بزرگراههایی بود که در طرح جامع تهران پیش بینی شده بود.
جمعیت شهر تهران از 58/1 میلیون نفر در سال 1335 ش به 98/2میلیون نفر در سال 1345 ش رسید. رشد تهران طی سال های 1340 تا 1350 ش شمالی و جنوبی و همراه با قطب بندی حوزه ی اسکان در کوهپایه های شمال شهر و پایانه های شهری در حوزه ی جنوبی شهر بود. این رشد که هم زمان با گسترش صنایع بزرگ .و کوچک در حومه ی تهران و رشد بی رویه ی بدنه ی سیستم دولتی ، جمعیت مهاجر در جست و جوی کار را به تهران گسیل داشت.(50)
توسعه مسکن و رفاه عمومی در تهران
در دوره پهلوی دوم مشکلات تحول شهرنشینی تهران، در امر آبرسانی( آشامیدن و شست و شو و بهره وری در باغداری و کشاورزی) روشنایی، رفت و آمد و مسائل مربوط به حمل و نقل( شهری، برون شهری، ملی و جهانی) در مسیر اصلاح قرار گرفت که البته همواره مشکل آفرین بود و به علت ناتوانی های علمی و فنی و اقتصادی، با آن که مشاغل و حرفه ها ی جدید پدید آمد، اما رفاه مطلوب حاصل نشد. پس از پایان یافتن حیات تاریخی و سنتی تهران و گسترش تهران از چهار سو و آشنایی جامعه با مظاهر و مؤسسات تمدنی جدید، تهران در برابر دریافت ها و خواست های جدید قرار گرفت که امکانات گذشته پاسخگوی آن نبود. نخستین مشکل شهر تهران تهیه آب برای کشاورزی و باغداری از یک سو و فراهم آوردن آب تمیز و سالم برای نوشیدن و طبخ خوراک و شست شوهای لازم و ضروری از سوی دیگر بود. در سال 1326 ش مقدمات لوله کشی آب تهران آغاز شد و در سال 1328 ش مجوز قانونی یافت و از بهمن 1329 کار آغاز گردید در دوره زمامداری دکتر مصدق پیشرفت هایی در این امر حیاتی به وجود آمد و در سال1334 ش مرحله ی نخست بهره برداری از آن آغاز شد و در سال 1338 مرحله ی دوم آن خاتمه یافت.آب لوله کشی تهران از دو رودخانه کرج و جاجرود و آب های چندین قنات و چاه های عمیق تأمین می شد تا این که از سال 1340 ش به بعد، لوله کشی تهران توسعه ی بیشتری یافت و بسیاری از منطقه های شهر تهران از آب لوله کشی برخوردار شدند، هرچند بخش هایی از مناطق جدیدتر، تا زمان انقلاب نیز در مضیقه قرار داشت.(51)
دومین معضل شهر تهران امر روشنایی بود که در دوره جدید توسعه ای چشمگیر یافت در دوره رضا شاه نخستین کارخانه برق در زمین های دوشان تپه تأسیس شد و در دوره محمد رضا شاه در سال 1335 ش، کارخانه ی آلستوم در زمین های طرشت با قدرت 50 هزار کیلووات شروع به کار کرد و به مرور با ایجاد سد کرج، مسأله ی برق تهران رشد نمایانی نشان داد.(52) سومین مشکل شهر تهران، رفت و آمد مردم بود که در دوره های پیش فقط از چارپایان و گاری استفاده می کردند در دوره پهلوی به مرور بر پایه ی نیاز جامعه و رفاه طللبی و تسهیل در آمد و شد شخصی و عمومی، بر شمار خودروهای گوناگون افزوده شد که شامل تاکسی، موتور سیکلت، اتوبوس، قطار و ... است و در ارتباط با این وسایل نقلیه مشاغل و جایگاه های شغلی جدیدی چون گاراژداری، پارگینگ داری، پمپ بنزین، مکانیکی، پنجر گیری و مشاغل مربوط به خط آهن و قطار نیز پدید آمد.(53)
مشاغل و حرفه ها در دهه ی 30 و 40 در تهران
تا زمانی که کالبد اقتصادی و پاره ای کارکردهای آن به گونه ای سنتی و فعال باقی بود، مشاغل و حرفه های قدیمی حیاتی مستمر داشتند، اما هر چه شکل و شیوه های اقتصاد و توزیع دگرگونه شد پاره ای تغییرات در شغل ها و حرفه ها پدید آمد. پس از کودتای 28 مرداد 1332،بسیاری از مشاغل و حرفه ها قدیمی از میان رفت. به طوری که نسل جدید از نام و نشان و چگونگی آن ها نا آگاه مانده است، اما همزمان با این رویداد، مشاغل و حرفه های جدیدی که در گذشته هیچ گونه اطلاعی از آن ها مشهود نبود، یکی پس از دیگری پیدا شدند. پاره ای از از مشاغل که در دوره پهلوی در تهران پدیدار شد، عبارت بود از: سیم کشی، کارهای برقی و لوازم الکتریکی، تعمیر اتومبیل و مکانیکی، نقاشی اتومبیل، نمایندگی اتومبیل، بنزین فروشی، شوفری، دوچرخه سازی، اسلحه سازی، مبل سازی، ساعت سازی، گرامافون سازی، تعمیر رادیو و تلویزیون، کروک سازی، کارهای گوناگون چاپی،، عکاسی و فروش لوازم عکاسی، تابلو سازی، تمبر فروشی، کارت پستال فروشی، تلفنچی، بیلیارد چی و ده ها شغل و حرفه ی دیگر که هر روز فزونی می یافت.(54)


نتیجه گیری:
تهران در دوره رضا شاه در پی اقتباس از مغرب بدون داشتن آگاهی لازم و بریدن از زندگی فرهنگی و نظام شهرنشینی ایران اسلامی و چیرگی نظامیان بر امور شهری و ارزش یافتن زندگی شهری به سبک غربی و خانه سازی به صورت پاره ای از محلات درجه دوم و سوم اروپا بدون در نظر گرفتن اوضاع طبیعی و جغرافیایی و شرایط فرهنگی جامعه ی تهران، به شیوه ای سقوط شهرنشینی سنتی ایران از تهران آغاز شد و به مرور شهر های دیگر ایران نیز از آن متأثر گردیدند. بدیهی است که نیازهای اقتصادی وابسته و سرمایه گذاری خارجیان و دست نشاندگان آنان از یک سو و لزوم اصلاحات جدید در شهر که امری اجتناب پذیر بود، سیاست اسمانیزاسیون نظامی را آسان تر ساخت به طوری که بار دیگر برج ها و با روها فرو ریخت، دروازه ها ویران شد، خندق های اطراف شهر پر از خاک گردید و تهران بی در و دروازه به وجود آمد که هیچ برنامه و طرحی بر آن حاکمیت نداشت. در نتیجه شهر بزرگ و بزرگ تر شد و جمعیت آن هم زمان با جنگ جهانی د.وم به 700000 نفر رسید و در سال های بعد از جنگ نیز، با آن که تدبیر هایی به کار گرفته شد و در عصر زمامداری دکتر مصدق کارکردهایی اصیل پدید آمد، اما پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش و پیوند حکومت و اقتصاد در سراسر کشور با نفت تهران بدون هیچ نیروی مهار کننده مردمی - فرهنگی گسترش یافت.
تحول شهر تهران و توسعه ی همه جانبه ی آن در دهه ی 30 و 40 و از میان رفتن پاره ای از مشکلات شهرنشینی( اجتماعی و اقصادی) با آن که نوعی رفاه عمومی پدید آورد اما به طور کامل رضایت بخش نبود و موجد انواع دیگری از معضلات جدید اجتماعی شد که در شهرنشینی ایرانیان سابقه نداشت است
سیمای جدید تهران بدون برج و بارو و وارد شدن بسیاری از مظاهر فنی و شهری تمدن امروزی بی آن که پایه و مایه فرهنگی و تاریخی آن استحکام لازم را پیدا کند، و دست اندر کاران آشنایی به این امور را پرورش دهد، جامعه را به لحاظ کمی و کیفی در شرایط ناهمگون و نابهنجار قرار داد و این نابسامانی به گونه ای توسعه پیدا کرد که حل آن برای متخصصان امری مشکل بود. و پس از 28 مرداد گسترش تهران استمرار داشت. سفته بازان و دلالان و زمین خواران در این زمان به طور غیر مترقبه به ثروت و مکنت رسیدند و بخشی از گروه های میانی جامعه نیز صاحب خانه و کاشانه شدند. شهر از فرهنگ تاریخی خود انقطاع پیدا کرد و بی هیچ زیبایی و شکوهمندی بر ابعادش از چهار سو، افزوده شد.

منابع و یادداشت ها

1- حسین کریمان، تهران در گذشته و حال،تهران: دانشگاه ملی ایران، 1355، ص8.
2- ناصر تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی شهر تهران از ویرانی دارالخلافه ناصری تا پایان دوره پهلوی، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران ، 1379، ج3،ص34.
3- همان، ص38.
4- دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمدکاظم موسوی بجنوردی، تهران مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1387، ج16، .ص497-496.
5-کریمان، همان، صص 303-304.
6- روزنامه اطلاعات، 30 /11/ 1315.
7-دایره المعارف بزرگ اسلامی، ص497.
8- روزنامه اطلاعات 9/2/1316.
9- روزنامه اطلاعات، 1/3/1317
10- روزنامه اطلاعات، 9/2/1316.
11-روزنامه اطلاعات، 1/3/1317
12- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ص 497
13- تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران،ج3، ص 51.
14- حسین مکی، تاریخ بیست ساله، تهران: علمی ایران، 1362، ج4،ص449.
15- تکمیل همایون،تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران،ج3، ص51.
16- همان، ص 56.
17-هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران: زوار، 1362، ص410.
18- تکمیل همایون،تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ج3، ص 57.
19- همان، ص 62.
20- همان، ص63.
21- همان، ص64.
22- همان ، ص66.
23- حبیبی، سید محسن، «دولت و توسعه تهران» محیط شناسی« شهر نشینی و شهر سازی در دوره ی بیست ساله» تهران: 1370، شماره 15، صص 159-158.
24- ناصر تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ج3، صص71-70.
25-کریمان، همان،ص325.
26- مؤید عهد.« تنظیم و تنسیق امور شهر» بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی 1342، ص38-37.
27- طباطبایی، «اراضی موات و مقرارت مربوط به آن» بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، ص65-64.
28- موسوی، عبادی، سید علی اصغر، شهرداران تهران از عصر ناصری تا دولت خاتمی: قم، نشر خرم، 1378، صص54-53.
29- تکمیل همایون،تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران،ج3، ص81.
30- کریمان، همان، ص326؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ج16، ص497.
31- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص498.
32- کریمان، همان، ص 325.
33- تکمیل همایون،تاریخ اجتماعی و فرهنگی شهر تهران، ج3، ص83.
34- محمود حکمی، «تاریخچه ی اجتماعی شهر تهران» بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، ص 18.
35- مراحل سه گانه ی شهر سازی تهران، بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، ص 30-19.
36- دایره المعارف بزرگ اسلامی ، ج16،ص498.
37- بدیع، « علل پیدایش کوی های تازه» بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، صص212-211.
38-- متن لایحه ی قانونی« ثبت اراضی موات اطراف شهر تهران به شرح زیر است:« ماده 1- از این تاریخ قبول تقاضای ثبت نسبت به اراضی بایر و موات اطراف شهر تهران واقع در حدود ذیل، از احدی پذیرفته نخواهد شد. شرقاً و جنوباً از اضلاع خارجی خیابان های شهباز، شوش و سی متری نظامی تا شعاع شش کیلومتر و شمالاً از ضلع خارجی خیابان شاهرضا در امتداد اضلاع شرقی و غربی تا شعاع 18 کیلومتر. ماده 2- وزارت دارایی مکلف است نسبت به اراضی فوق الذکر که خود را مالک و ذیحق می داند اقدام به درخواست ثبت نماید و به مصرف امور عام المنفعه رسانیده و یا به قطعات کوچک تقسیم و به معرض فروش بگذارد. ماده 3- اشخاصی که نسبت به این قبیل اراضی ادعایی داشته باشند پس از ثبوت در محاکم، وجهی را که دولت از خریدار دریافت نموده به آنان خواهد پرداخت. ماده 4- وزارتین دادگستری و دارایی مأمور اجرای این لایحه قانونی می باشند.
بر طبق قانون اعطای اختیارات مصوب 30 مرداد 1331 لایحه ی قانونی مشتمل بر چهار ماده راجع به ثبت اراضی موات اطراف شهر تهران تصویب می شود. 28 مرداد سال 1331 دکتر مصدق.
39-)( بدیع، همان، ص212)
40- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج16،ص498.
41- بدیع، همان، ص214.
42- همان، ص216.
43- همان، صص 217-216.
44- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج16 ، ص 498.
45- تکمیل همایون، تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ج3، ص 98.
46- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج16، ص498.
47- همان، ص499.
48- مؤید عهد، « تنظیم و تنسیق امور شهری» بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، ص.40
49- درباره سازمان و شیوه ی کار در شهرداری، بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران، ص436.
50- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج16،ص499.
51- مطالعه جامعه شناسی شهر تهران، زیر نظر محمود طالقانی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1369، ج1،ص13تا 20
52- تکمیل همایون،تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، ج3، ص 140.
53- همان، ص143.
54- همان، ص176.

نویسنده: طاهره واحدی