تاریخ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شهرستان قم، ۱۳۳۰-۱۳۴۰

چکیده

شهر قم از شهر های مهم و تأثیر گذار در تاریخ ایران است. این اهمیت در دهه 30 و 40 بیش از هر دهه دیگری آشکار می گردد زیرا قم مرکز ثقل تحولات ایران قرار می گیرد. بافت اجتماعی و عمرانی این شهر در این دو دهه می تواند اطلاعات مناسبی را در جهت تحلیل اوضاع آن زمان شهر در اختیار ما قرار دهد. در این دوره از سویی سیاست های تجدد گرایانه حکومت و دربار و طرح های مختلف آن در حوزه فرهنگ و کشاورزی، صنعت و از سوی دیگر رونق گرفتن حوزه علمیه قم و علمای آن بر تاریخ و بافت اجتماعی این شهر تأثیر فراوان داشتند. سیاست های تجدد گرایانه شاه تغییراتی را در حوزه های رفاهی و اجتماعی شهر پدید آورد و از سویی اقدامات حوزه علمیه و علما و روحانیون در شهرقم بر بافت فرهنگی و اجتماعی شهر تأثیر فراوان داشتند.

مقدمه

تاریخ اجتماعی هر شهر در دوره های زمانی مختلف بیانگر سیر تحولات آن شهر می باشد و بنیادی ترین اطلاعات لازم برای تحلیل رفتار اجتماعی و سیاسی آن شهر به شمار می رود. سرزمین قم در تاریخ اسلامی دارای مقامی بس بلند و جایگاهی ارزشمند است . شهر قم به دلیل سابقه تاریخی و حضور بسیاری امامزادگان در این شهر که مهم ترین ایشان حضرت فاطمه معصومه(ع) و همچنین وجود مسجر مقدس جمکران از اهمیت و ارزش فراوانی در جهان اسلام برخوردار است. عامل دیگری که این اهمیت و ارزش را دوچندان می نماید تأسیس حوزه علمیه قم و تبدیل شدن این شهر به دومین مرکز علمی جهان تشیع، می باشد.
علاوه بر این قم در ادوار گوناگون تاریخی نقش موثری را در تحولات مختلف ایفا نموده است و در زمان انقلاب اسلامی این شهر منشا و سرچشمه تحولات قرار گرفته است و هدایت تحولات ایران را عالمان این شهر به عهده داشتند. لذا بررسی تاریخ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این شهر از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. در این نوشتار تاریخ اجتماعی و سیاسی این شهر را به اجمال مورد بررسی قرار می گیرد.

تاریخچه

شهر قم مدت ها پیش از ظهور اسلام وجود داشته و از شهر های آباد ایران بوده است به این شهر در دوران باستان « براوستان» می گفتند و در قرن اول اسلامی ، به نام «کم» معروف بود و از رساتیق اصفهان به شمار می آمد.
به تصریح بلاذری، اعثم کوفی و نویسنده تاریخ قم شهر قم در سال 23 هجری و در زمان ساسانیان به دست مسلمانان به سرداری ابوموسی اشعری فتح شد. (1) مقارن ورود اعراب اشعری به شهر قم این شهر به صورت دیه های نزدیک به هم بوده و این دیه های تشکیل دهنده قم هفت عدد بودند. قابل ذکر است که شهر قم تا قرن سوم هجری در حدود دو کیلومتری شرق شهر کنونی بوده است که بقایای آن هوز وجود دارد.(2)
احوص و عبدالله پسران سعد بن مالک اشعری نخستین اعراب از اشعریون بودند که در قم ساکن گردیده و آن جا را به صورت شهر مستقل اسلامی درآوردند.(3)
پسران مالک اشعری که جبهه مخالف حکومت اموی بودند بعد از ساکن شدن در قم در عمران و آبادی و گسترش زراعت و فلاحت در قم کوشیدند، لذا این شهر مورد توجه جهان اسلام و بالاخص خلفای اموی و عباسی قرار گرفت.(4)
این شهر در 189 هـ ق به درخواست حمزه ابن الیسع اشعری و به دستور هارون الرشید از اصفهان جدا گردید و به صورت شهر مستقلی درآمد و جایگاه پرورش فقها و دانشمندان شد و خود حمزه اولین حکمران آن شد. (.(5)
ورود حضرت معصومه (ع) در سال 201 هجری و یک سال بعد از حضور امام رضا (ع) در خراسان به شهر قم و وفات و دفن ایشان در این شهر اهمیت شهر را چندین برابر نمود.
از قرن چهارم به بعد قم از جمله شهر های آباد و مهم بوده است اما در حمله مغول ها قتل عام و خراب شد. این شهر در زمان صفویه از زمان طهماسب به بعد اهمیت بسزایی یافت. بسیاری از پادشاهان صفوی به قم سفر می کردند و در آن توقف می کردند. در این دوره شهر رو به آبادانی فراوان گذاشت و جمعیت آن نیز افزایش داشت.(6)
آبادانی این شهر تا فتنه افغان ها از شهر های بزرگ و آباد ایران به شمار رفته و جهانگردان و نویسندگان به وصف این شهر پرداخته اند. برای نمونه شاردن فرانسوی در سفرنامه خود قم را اینگونه توصیف می کند:
شکل قم مربع مستطیل است که از طرف مشرق به مغرب گسترده شده. می گویند این شهر پانزده هزار باب خانه و باغچه دارد. بازارهای بزرگ خوبی دارد. عمارات عالیه و ابنیه شامخه دیگری نیز وجود دارد. به طور کلی بلده خوبی است . همه گونه ارزاق و خواروبار بسیار زیاد و میوه بخصوص پسته فراوان است. مردم شهر بسیار معقول و مودب و قابل معاشرت هستند.(7)

جغرافیای قم
قم در مرکز ایران و بین مدار 50 درجه و 2 دقیقه تا 51 درجه و 12 دقیق طول شرقی نصف النهار گرینویچ و34 درجه تا 35 درجه عرضه شمالی قرار داد.(8) وسعت این شهر تقریبا هفت هزارکیلومتر مربع است.(9) ارتفاع این شهر از سطح دریا 930 متر می باشد و فاصله آن تا تهران هم 154 کیلومتر است.( .(10)
در تقسیمات کشوری 1316 قم یکی از 49 شهرستان ایران و جزء استان دوم بود اما در سال 1325 بنابر تصمیات دولت بعضی محلات و توابع از آن جدا شد و جز استان مرکزی قرار گرفت.
جمعیت شهر قم در آمارگیری سال 1326 هـ ش 81540 نفر و در سال 1336 هـ ش 150 تا 200 هزار نفر بوده است.(11)
مردم قم پس از ورود اسلام به مذهب تشیع را با جان و دل پذیرفتند و اکثریت قریب به اتفاق انها شیعه هستند اما عده قلیلی از علمای اهل سنت هم از قم برخاستند که معروف تر از همه نظام نیشابوری قمی است. زبان مردم قم نیز از همان ابتدا فارسی بوده است. (12)

دوره قاجار
در زمان قاجار قم از شهرهای خراب ایران بود. با این که فتحعلی شاه به قم توجه مخصوصی داشت و اقداماتی در این زمینه انجام داد اما رو به آبادانی نگذاشت. در یک کتاب جغرافیا به نام جهان نما که در زمان محمدشاه تألیف شده است چنین آمده که در این زمان قم مخروب و عمارات کلیه و مسلوب از آثار در او قریب به چهل مسجد خرابه به حساب آمده است. مولف بستان السیاحه گوید که قم در قدیم شهر بزرگی بوده اما در زمان فتنه افاغنه خراب شده و اکنون (در زمان فتحعلی شاه) قریب چهار هزار باب خانه دارد. غلاتش ارزان و میوه اش فراوان است.(13)
پادشاهان قاجار گاهی به قم علاقه خاصی نشان می دادند از جمله ان فتحعلیشاه بود که در آغاز سلطنت خود نذر کرده بود تا يک صد هزار تومان زر در تجديد بنای آستانه معصومه صرف کند. (14) . لذا در این زمان گنبد حضرت معصومه را مطلا کردند و اقدامات دیگری نیز در این شهر معمول داشت. به طوری که بنای فعلی آن به طور عمده، از دوره قاجاری است؛ چنان که کتيبه های موجود کاملا بر اين امر گواه است. (15)
به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری، تجربه جديدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ايجاد يک رشته قنات جديد، بناهای تازهای نيز در اثر همت برخی از اربابان محلی و امرای دولتی، ساخته شد.
در عصر قاجاری، يک تحول جمعيتی تازه ای در قم روی داد که ترکيب قومی شهر را عوض کرد. طوايف متعددی به صورت کوچ های دسته جمعی، از سمت غرب، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدريجی به داخل شهر، ترکيب جمعيتی آن را تغيير دادند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسيار قديمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع، از ميان رفتند. طوايف مهمی که بدين ترتيب در قم اسکان يافتند، عبارتند از طوايف: بيگدلی، زَنْديه، سَعْدوند، گائينی، کَلْهُر، لَشَنی، کُرْزهبر، عبدالمَلِکی وخَلَج. شادْقُلی. (16)

فرهنگ و آموزش
در سال 1278 برای اولین دبستان ملی به نام مدرسه رشدیه تحت سرپرستی حاج میرزا علی رشدیه در قم تأسیس گردید و این دبستان در مدت 22 سال به کار فرهنگی اشتغال داشت.در سالهای 1278 تا 1286 دو مدرسه معصومیه و رضویه تأسیس شد که دوام چندانی نداشت. در سال 1287 با کمک آستان و تولیت ان دبستان ملی باقریه تأسی گردید که در سال های بعد ریاست این مدرسه به نمایندگی فرهنگ قم منصوب گردید. (17) در دوره قاجار قم دارای مدارس متعدد بود و در این عصر علمای بزرگی در قم اقامت داشتند و یا از قم برخاستند که از همه آنها معروف تر میرزا ابوالقاسم قمی معاصر فتحعلی شاه است و آثار علمی وی همواره مورد توجه علما بوده است.(18)

صنعت:
در زمان احمد شاه کارخانه برق کوچکی به آستانه هدیه شد و قسمتی از برق شهر را تأمین می نمود. این کارخانه منجر به احداث خیابای به نام خیابان چراغ برق شد و این خیابان حد فاصل بین خیابان حضرتی و آستانه است.(19)
مقبره بسياری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتيق يا کهنه آستانه معصومه است. معروف ترين آن ها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسيار زيبايی بر آن نهاده شده و حجرهای مستقل و زيبا به آن اختصاص يافته که شمار زيادی از شاهزادگان قاجاری نيز در آن جا مدفونند. مقبره محمد شاه قاجار نيزدر صحن عتيق واقع شده است. هم چنين می توان به مقبره مَهْد عُلْيا مادر ناصرالدين شاه، فخرالدوله دختر ناصرالدين شاه، معتمدالدوله گرجی از چهره های سياسی برجسته دوره قاجار، و بسياری ديگر ياد کرد. مقبره ميرزا حسن خان مستوفی الممالک نيز يکی ازمقابر زيبای قاجاری در محدوده صحن کهنه آستانه معصومه است. (20)

دوران رضا خان
در سال 1316 با تصویب تقسیمات جدید کشوری فرمانداری قم تأسیس شد و از آن پس دیگر نام و نشانی از والی و حاکم و عامل ندیدیم. افزون بر این سمت جدیدی به نام شهردار نیز رخ نمود. بسیاری از امور اداره شهر میان مسئولان ادارات مختلف چون عدلیه، شهربانی، فرهنگ، دارایی و... تقسیم می شد.لذادر قم، سه حوزه قدرت جدای از هم در دوره پهلوی وجود داشته است: نخست حاکم شهر که نماينده دولت در شهر بوده. دوم توليت آستانه قم که موقوفات زيادی از املاک را در اختيار داشته و خود نيز صاحب املاک و ثروت فراوان و طبعا صاحب نفوذ قابل ملاحظه ای بوده؛ و سوم، رهبری دينی و روحانی که شمار زيادی از طلاب و ساير مردم از وی تبعيت می کرده اند. اين سه منبع قدرت، در دوره پهلوی در اين شهرفعال بوده اند (21)
در دوره پهلوی، قم نيز بسان ساير شهرها، وارد عرصه تجدد شد و پيشرفت عمرانی در قم، در اين دوره با آرامی ادامه يافت. نخستين خيابانهای جديد شهر در سال 1307 ايجاد شد. پس از آن در سال 1316 ش راه آهن از مسير قم گذشت و راه های ارتباطی بين شهری از يک سو به تهران و از سوی ديگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان، توسعه يافت
در این زمان در شهر قم هم خیابان های جدیدی احداث شد که مهم ترین آنها در شمال و جنوب غربی شهر است. خواه ناخواه شهر به اطراف این خیابان ها کشیده شد.(22)

فرهنگ و آموزش:
به دنبال احداث مدارس محدودی که در زمان قاجار در شهر قم ایجاد شده بود در این دوره در راستای برنامه تجدد گرایانه ای که رضاخان داشت، تعداد مدارس افزایش یافت و مدارس مختلفی توسط دولت و همچنین بزرگان محلی ساخته شد. همچنین در حوزه فرهنگ و آموزش اقداماتی انجام گرفت.
در این زمان همه افرادی که ریاست مدرسه باقریه و نمایندگی فرهنگ قم را بر عهده داشتند خدمات فرهنگی بسیاری را ه این شهر ارائه دادند و دبستان های زیادی را تأسیس نمودند که از جمله مهم ترین آنها تأسیس اولین دبستان دخترانه قم به نام دبستان فاطمیه بود که این دبستان توسط بانو فاطمه مشکاتی حقیقی تأسیس شد.
از مهر 1314 تا 1318 آقای سرمدی ریاست فرهنگ را برعهده داشت و موفق به تکمیل دبیرستان حکیم نظامی و گشودن کلاس پنجم متوسطه و چند دبستان شد.(23)
همانطور که بیان شد رضاخان به دنبال گسترش نمادهای تجددگرایی در شهر قم بود لذا اقدامات فرهنگی مختلفی را برای از بین بردن فرهنگ اسلامی در این شهر انجام داد زیرا این شهر به دلیل سبقه مذهبی که داشت نماد فرهنگ اسلامی و محل صدور این فرهنگ به سرار ایران بود. به همین جهت نخستين بار همسر و دختران رضاشاه، در سال 1305 ش بدون حجاب به قم آمدند و فشار دولت برای پيشبرد اهداف تجددگرايانه خود در قم، با اعتراض حاج شيخ عبدالکريم حايری ( 1315 ش) روبرو می شود، اما دولت، بی توجه به آنان با قاطعيت در تعطيلی مدارس دينی، خلع لباس روحانيون و مبارزه با روضه خوانی و تلاش برای کشف حجاب از زنان ادامه می دهد.(24)

تأسیس حوزه علمیه قم
در سال 1296 هـ ش آیت الله فیض از سامرا به قم مراجعه کردند و به احیای مدرسه فیض و دارالشفا که اکثر حجره ها و اتاق هایش به انبار و سوختدان حمام و... تبدیل شده بود، اقدام کردند. این امر زمینه تأسیس حوزه علمیه را فراهم نمود و در سال 1300 که آیت الله حائری یزدی که برای زیارت به قم آمده بود با اصرار آیت الله برقعی و استخاره به قرآن در آنجا ماندند و در سال 1301 حوزه علمیه قم را تأسیس نمودند.
این حوزه علمیه به دلیل حضور و اعتبار آیت الله حائری زاده و آیت الله فیض مورد توجه علما و طلاب قرار گرفت و در زمان آیت الله حائری بیش از یک هزار طلبه در آنجا مشغول به درس شدند و این رونق گرفتن سبب همسری این حوزه با حوزه نجف شد که از سالها قبل برپا بود.(25)
آیت الله حائری زاده در 13115 هـ ش وفات کردند و پس از ایشان هم آیت الله بروجردی هدایت حوزه علمیه را بر عهده گرفت که در زمان زعامت ایشان هم حوزه علمیه از رونق بسیاری برخوردار بود و این دوره زمینه گسترش و نفوذ این حوزه در میان مردم را فراهم نمود. به گونه ای که در دهه های بعد از آیت الله بروجردی شاهد این هستیم که حوزه علمیه قم رهبری مردم را برعهده گرفته و منشا بسیاری از تحولات زمانه خود می گردد.

صنایع و معادن:
از ابتدای سلطنت رضا شاه کارخانه هایی در قم تأسیس شد که اهم آن عبارتند از:
کارخانه ریسباف: این کارخانه در 5/2 کیلومتری جنوب شهر قم قرار دارد و در بهمن 1314 افتتحاح شد. و این کارخانه قسمتی از برق شهر را تامین می کند.(26)
کارخانه یخ تاج و کارخانه های دیگر عبارتند از کارخانه های سفال سازی، پشم پاک کنی، گچپزی، پنبه پاک کنی(27)
معدن و نفت:
در سال های 1314 و 1315 در دامنه کوه نمک تحقیقاتی را در این معادن انجام دادند و در مجلس هم دستور تشکیل شرکت ملی نفت را داد اما این تحقیقات بعد از دو سال نیمه کاره ماند.(28)

پهلوی دوم:
عواملی که در توسعه شهر قم تأثیر داشتند وجود حرم حضرت معصومه (ع) و مرکزیت مذهبی این شهر که به سبب وجود حوزه علمیه قم هم بود. حوزه علمیه قم یکی از مراکز عمده نشر علوم دینی است . در درجه بعدی عواملی چون عبور راه آهن سراسری و قرار گرفتنن این شهر بر سر راه های ارتباطی تهران به نواحی مرکزی و جنوبی، مهاجرت روستاییان و گسترش صنایع مختلف و بازرگانی است.(29)
در تمام دوره پهلوی ترکيب معماری آستانه حضرت معصومه در قم، تغييری نمی يابد جز آن که بخش مهمی از قبرستان سمت شمال شرقی آستانه، که در قرن های نخست هجری به قبرستان بابلان شهرت داشت، به جز آن چه که امروزه به نام قبرستان شيخان از آن برجای مانده، بخشی به صورت زمين مسطح و بخشی به صورت پارک در می آيد.
همانطور که بیان شد در این دوره یکی از عوامل موثر بر شرایط اجتماعی و سیاسی قم وجود و رونق گرفتن حوزه علمیه بود. بعد از فوت آیت الله حائری زاده، آیت الله بروجردی زعامت و رهبری حوزه علمیه را بر عهده گرفت و در این دوره که تا سال 1340 ادامه داشت حوزه علمیه رونق بسیار پیدا کرد و علمای بسیاری را پرورش داد. بروجردی در زمینه توسعه فضای آموزشی حوزه از قبیل ساخت و احیای مدارس اقدامات درخور توجهی کرد. به این ترتیب، مهاجرت مؤثر و تحول‌آفرین بروجردی، حوزه قم را به مرتبه‌ای از اعتبار رساند که عملاً هم‌ارز معتبرترین حوزه آن عهد، یعنی حوزه نجف شد و نه فقط طالبان علم از شهرهای مختلف ایران راهی قم می‌شدند، بلکه به تدریج افرادی از مناطق شیعه‌نشین دنیا قم را برای تحصیل برمی‌گزیدند.
همانطور که بیان شد آیت الله بروجردی اقدامات مختلفی را در راستای اعتلای حوزه علمیه انجام دادند . البته این اقدامات محدود به حوزه علمیه نبود و ایشان اقداماتی را در راستای توسعه شهر و رفاه شهروندان انجام دادند که از جمله آن می توان به احداث مسجر اعظم و بیمارستان قم اشاره کرد.

بنای مسجد اعظم قم
مسجد اعظم قم که از شاهکارهای معماری است، در بالای سر حرم مطهر حضرت معصومه و در سمت غربی این حرم می باشد که به دستور آیت الله برجردی ساخته شد. ایشان در تیرماه 1333 اولین کلنگ ساخت آن را به زمین زدند. این مسجد به طوری که پیش بینی شده است مدرن ترین، محکم ترین و زیباترین مساجد خاورمیانه خواهد بود. مساحت این مسجد و متعلقاتش یازده هزار متر مربع است.(30)
مسجد اعظم دارای کتابخانه بسیار مهمی است که محل مخصوص برای تهویه، اتاق های مخصوص برای قرائت خانه، آبدارخانه و کشیک خانه است.(31)
ساخت این مسجد هم از لحاظ توسعه شهری و ایجاد بناهای تاریخی و ارزشمند متناسب با فرهنگ اسلامی اهمیت داشت و هم از لحاظ فرهنگی و گسترش فعالیت های آموزشی و علمی که در این راستا کتابخانه عظیم آن احداث شد و تا اتمام ساختمان مسجد حدود پانصد جلد کتاب برای آن فراهم شد و خود آقای بروجردی هم کتاب های شخصی اش را به آنجا اهدا کرد و در مدت کوتاهی چندهزار جلد کتاب در آن فراهم شد.

بیمارستان قم
بیمارستانی که در زمان آیت الله حائری ساخته شه بود پاسخگوی نیز شهر نبود و از شهر هم کمی فاصله داشت لذا آیت الله بروجردی دستور ساخت یک بیمارستان 100 تختخوابی مدرن و مجهز را دادند که مساحت آن چهارده هزار متر مربع است.(32)
با فوت آقای برجردی در سال 1340 زعامت و رهبری حوزه علمیه قم به شاگرد برجسته ایشان امام خمینی سپرده شد و در این دوره شاه با تصور نبود رهبری قاطع بعد آیت الله بروجردی سعی در اجرای برنامه های مختلف نمود که این امر سبب اعتراض و مخالفت روحانیون شد که در نهایت این اختلافات به سطح جامعه و به متن مردم کشیده شد.
از همان سال 41 شاه طرح و برنامه هایی چون لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی و همچنین برنامه اصلاحات ارضی و انقلاب سفید را مطرح نمود. که شرح اجمالی اصلاحات ارضی در ادامه خواهد آمد. اما لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی طرحی بود که به موجب ان به زنان حق رای داده می شد و شرط اسلام و سوگند به قرآن برای نمایندگان برداشته می شد. (33)
این امر اعتراض علما و روحانیون و بویژه امام خمینی را به دنبال داشت که در نهایت با نامه نگاری های علما به شاه این لایحه لغو شد. این کشمکش و اختلافات میان شاه و حوزه علمیه و روحانیون در جریان اصلاحات ارضی و انقلاب سفید هم ادامه داشت به گونه ای که امام خمینی(ره) انتخابات انقلاب سفید را تحریم کرد و روز به روز نفوذ امام خمینی در میان مردم شهر قم رو به فزونی بود. به گونه ای که ما می بینیم بعد از انقلاب سفید در سفر شاه به شهر قم هیچ گونه استقبال مردمی از وی صورت نمی گیرد. اما تا این زمان این امور سیاسی تاحد زیادی میان علما و دربار بود و مردم و جامعه مردم در آن نقشی نداشتند. حتی در فروردین 1342 که بعد از سخنرانی امام در مدرسه فیضیه مأموران شاه به آنجا حمله کرده و طلاب را مورد ضرب و شتم قرار دادند هنوز مبارزات و مخالفت های سیاسی به درون مردم کشیده نشده بود.
اما در خرداد 1342 که امام خمینی در روز عاشورا به سخنرانی علیه نظام می پردازد و در پی دستگیری ایشان ما شاهد یک حرکت و اعتراض خودجوش اجتماعی هستیم. زمانی که در 15 خرداد امام خمین دستگیر شد همان روز مردم قم در خیابان ها تجمع کردند و به حمایت از امام خمینی(ره) برخاستند که با برخورد دربار و کشتار مردم مواجه شدند که این قیام به عنوان نقطه عطفی در تاریخ انقلاب و به عنوان نقطه آغاز انقلاب شهرت یافت.
در حقیقت در این روز اعتراضات و مخالفت با نظام به سطح جامعه و مردم کشیده شد و تاریخ سیاسی و اجتماعی مردم به هم گره خورد.

فرهنگ و آموزش
بعد از سال 1320 هم افراد مختلفی چون آقای فریدونی، دولتشاهی، جواد تارا، جبل عاملی، داورپناه، مصفا و ... ریاست فرهنگ قم را بر عهده داشتند و مدارس متعددی را در این شهر تأسیس نمودند و خدماتی را در حوزه فرهنگی به شهر قم داشتند که از جمله آن می توان به اضافه شدن تعدادی دبستان به شهر و حومه شهر همچون دبستان فیض دبستان گرجی آشتیانی، اولین دبستان ملی دخترانه و علاوه بر این تحویل ساختمان های بانک ساختمانی به فرهنگ برای استقرار مدارس و تأسیس دبیرستان حکمت، اشاره کرد.در سال 1335-1336 اولین کودکستان به نام کودکستان مشکاتی تأسیس شد و دومین کودکستان هم در سال 1338 به نام کودکستان جهان تربیت تأسیس شد(33) . تاسیس اولین دبستان ملی دخترانه به نام دبستان حقیقی در سال 1336 بود که این امرهم توسط بانو مشکاتی محقق شد.
به طور کلی به لحاظ فرهنگی، شهر قم پيش از انقلاب، چندين دبيرستان و تعدادی مدرسه ابتدايی و راهنمايی داشت. هم چنين يک مدرسه عالی وابسته به دانشگاه تهران، در اين شهر تأسيس شد. ساير مراکز فرهنگی شهرعبارت از مراکز علمی ـ دينی بودند. در اين مراکز افزون بر تعليم و تربيت، چندين نشريه نيز انتشار می يافت.

کشاورزی:
وسعت مزارع شهرستان قم در سال 1327 قریب به 23880 هکتار بود که در آن گندم و جو کاشته می شد و گندم برداشت شده از این مزارع ثلث مصرف سالیانه شهرستان را تأمین می کرد. وسعت اراضی پنبه در این سال هم 2550 هکتار و اراضی صیفی کاری هم 4000 هکتار بود. از دیگر مشاغل این شهرستان دادمداری بوده و تعداد زیادی دام در این منطقه وجود داشته است.(35)
در دهه 30 و اوایل دهه40 هم اطراف شهر را مزارع و باغ های انار و انجیر و گوجه احاطه کرده است که در موقع بهار دارای مناظر زیبا و هوایی صاف و لطیف است. وسعت این باغات بر 650 هکتار بالغ می گردد که پنج هزار و پانصد تن انار و انجیر می دهد و از این میزان قریب 4000 تن صادر و بقیه در داخل مصرف می گردد.
در اراضی اطراف قم هم گندم و جو کاشته می شود که حدود 4500 تا 5000 تن گندم و جو برداشت می شود. قم همچنین دارای پنبه کاری و صیفی کاری است و همچنین 420 هکتار نباتات روغنی از قبیل کرچک و کنجد دارد. (36)
اما در این دوره ها اطراف خیابان ارم به سرعت ساخته شد و کم کم بسیاری مزارع و باغات تبدیل به خانه های نوساز و زیبا و کوچه های شطرنجی شکل شدند. در قسمت شمال نیز شهر توسعه پیدا کرد و در شمال غربی نیز تا شاهزاده ابراهیم و شاهزاده جعفر اراضی تبدیل به خانه های مسکونی شدند.(37)
در اواخر سال 1341 شاه برنامه اصلاحات ارضی را به اجرا درآورد. برنامه ای که مدعی بودند برای اصلاح نظام سنتی حاکم بر کشاورزی ایران و برای از بین بردن نام ارباب -رعیتی و یا فئودالی است. این برنامه با تبلیغات فراوان و ادعای اینکه این برنامه به نفع کشاورزان و برای از بین بردن فقر روستتاییان است به اجرا درآمد اما اجرای این قانون در ایران نتیجه ای جز فقیرتر شدن روستاییان و از بین رفتن کشاورزی در بسیاری از مناطق ایران را در پی نداشت.اصلاحات ارضی در ایران نظام دوگانه گرایی را در کششاورزی ایجاد کرد که یک قطب آن کشاورزان بزرگ با امکانات بسیار و روش های نوین کشاورزی قرار دارند و قطب دیگر کشاورزان خرده پایی که روش های سنتی کشاورزی را در پیش می گیرند تولیدات آنان جنبه معیشتی دارد.(38)
اصلاحات ارضی به سبب اختیاراتی که به مالکان در انتخاب زمین های خود می داد سبب شد که بهترین زمین ها و آب ها در اختیار مالکان قرار گیرد و همچنین زمین هایی که به روستائیان و کشاورزان خرده پا داده می شد بسیار کوچک بود که با توجه به شیوه های سنتی کشاورزی حتی قادر به تأمین معیشت روستائیان نبود و همین امر سبب عدم بهبود تولیدات کشاورزی بعد از اصلاحات ارضی شد و فقر روستاییان بیش از پیش شد. به گونه ای که براساس آمارهای بانک مرکزی پس از گذشت یک دهه از اصلاحات ارضی متوسط درآمد اکثر روستائیان بسیار پائین و حتی کمتر از میزان مصرف شان بوده است.همچنین در کنار این مسائل مدرنیزاسیونی که در حال گسترش بود شبب شد کشاورزانی که قادر به تأمین زندگی خویش نبودند به شهر مهاجرت کنند که این امر در بلند مدت از بین رفتن کشاورزی در بسیار از شهر های ایران راسبب شد.(39)
اجرایی شدن اصلاحات ارضی در قم نیز همین نتایج را به دنبال داشت و سبب شد که روستائیان فقیرتر گشته و بسیاری از زمین ها و باغات کشاورزی از قم جدا گشته و کشاورزی آن سیر نزولی را طی نمود.جداسازی و تقسیم اراضی کشاورزی در قم سبب شد بسیاری از کشاورزی های آن و محصولات آن از بین رفته و وسعت اراضی کشاورزی نیز کاهش یابد.

صنعت:
صنایع دستی این شهر هم عبارتند از قالیبافی، کرباس بافی، ارمک و متقال، شیشه سازی، سماور سازی، نمدمالی و....
در سال 1327 کارخانه برق جدید( شرکت سهامی برق و صنایع) با سرمایه 10 میلیون ریال از خود اهالی تشکیل شد. و برق شهر را تأمین نمود.(40)
کارخانه طباطبایی هم کارخانه کوچکی بود که در شمال شهر قم بود و تا سال 1325 پتوهایی از جنس پتوهای نظامی می بافت امام به علت ضرر یک ملیون و ششصد هزاری پتوبافی تعطیل و به حلاجی تبدیل شد.(41)

معادن:
معادن نفت و گاز: در سال 1330 عملیات حفاری در محل البرز قم آغاز گردید و در سال 1335 چاه شماره پنج البرز به نفت رسید اما در اثر فشار فوق العاده فوران نفت و ریزش درون چاه جریان نفت خود به خود قطع شد. این عملیات حفاری ادامه پیدا کرد و در بعضی از موارد نفت قابل بهره برداری شد.
عملیات اکتشافی گاز هم در قم در سال 1336 آغاز گردید و در فروردین 1337 حفر چاه شماره یک شروع شد و در فاصله 800 متری این چاه به گاز رسید. (42)

امکانات رفاهی

آب:
از فروردین 1342 کلنگ لوله کشی قم زده شده و تا مرداد ماه هم لوله کشی خیابان ها به پایان رسیده است. و همزمان ساخت ساختمان منابع و لوله کشی هم در حال انجام است.

برق:
قم از دهه1330 به بعد از دو برق استفاده می کند؛ ریسباف و کارخانه برق و صنایع. از این نظر شهر قم نیازمند نبوده و برق کافی داشته است.

تلفن:
تلفن قم تا سال 1340 مغناطیسی و متجاوز از یک هزار شماره مشغول به کار بود و البته وضع تلفن شهر بسیار خراب بود و امکان برقراری تماس عملا وجود نداشت. از سال 1340 با زحمات زیاد ساختمان جدیدی برای تلفن خانه در خیابان بهروز ساخته شده بود مورد استفاده قرار گرفت و تلفن های خودکار در شهر به کار افتاد و وضع تلفن در قم بسیار بهبود یافت و برقراری تماس به راحتی امکان پذیر بود.(43)

نتیجه گیری
شهر قم امروزه از مهم ترین شهرهای ایران محسوب می شود و همچنین در جهان اسلام و تشیع از جمله مهم ترین شهر ها و مراکز علمی به شمار می رود. این شهر دارای قدمت تاریخی بوده و مراحل رشد و تحول خود در طی سال ها و دهه های مختلف را طی نموده است.
در زمان پهلوی دوم و بویژه در دهه های 30 و 40 عوامل بسیاری بر بافت اجتماعی شهر موثر بودند. حکومت پهلوی در راستای تحقق تجدد گرایی که سرلوحه کار خویش قرار داده بود و در این راستا اقداماتی را درجهت گسترش مصادیق تجدد و رفاه انجام داده. به گونه ای که ما می بینیم وضعیت تأمین آب و برق و تلفن بهبود می یابد و همچنین ما شاهد افزایش تعداد مدارس و مراکز آموزشی در مقاطع مختلف هستیم. البته قابل ذکر است که حکومت در کنار این امور برای تحقق برنامه های مورد نظر ابرقدرت ها و مدرنیزاسیونی که آنها برای ایران تعریف می نمودند طرح ها و اقداماتی چون اصلاحات ارضی را به اجرا می گذارد که به دلیل متناسب نبودن با موقعیت بومی و همچنین اجرای نادرست و غلط آسیب های فراوانی را به حوزه های مختلف بویژه کشاورزی این شهر وارد می کند.
از سوی دیگر در این دو دهه حوزه علمیه قم رونق بسیار داشت و به مرکز قدرتی در شهر قم تبدیل شده بود و خدمات اجتماعی در حوزه های بافت شهر و همچنین بهداشت و آموزش و فرهنگ به این شهر داشته است. خدماتی چون احداث بناهای تاریخی، کتابخانه، بیمارستان و ...
علما و روحانیون شهر به دلیل داشت آگاهی از اهداف شاه و تلاش وی در از بین بردن فرهنگ اسلامی بوسیله مدرنیزاسیون تجویزی غرب، به مخالفت با طرح های ارائه شده از سوی شاه برخاستند و در این دو دهه قم به مرکز مخالفت با شاه و حکومت تبدیل شد که این امر بر بافت اجتماعی شهر تأثیر فراوان داشت.

پی نوشت
1- محمدرضا کوچک زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم، انشراح،1380، ص 21
2- جغرافیای تاریخی قم، مولف ناشناخته، به کوشش ابوالفضل عرب زاده، قم: آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر،1383، ص 81
3- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 92
4- شناختنامه قم،به کوشش علی بنایی، جلد پنجم، بخش دوم، نور مطاف، قم، 1390، ص 454
5- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 125
6- فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، انتشارات زائر آستان مقدسه قم، 1378، قم، ص 174
7- جغرافیای تاریخ قم، همان، 245
8- علی بنایی،همان، ص 11
9- جغرافیای قم، همان، ص 35
10- عبدالرفیع حقیقت رفیع، فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستان های ایران، انتشارات کوشش،1376، 403
11- جغرافیای قم، همان،ص 47-49
12- جغرافیای تاریخی قم، همان، 214
13- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 245
14- عبدالحسين جواهركلام - انصاريان ،تربت پاکان، وزیری، 1383، ج 1، ص 27
15- علی اصغر فقیهی، همان، ص 176
16- نامه قم، ش 14 (تابستان، 1380) نشريه اداره ارشاداسلامی قم
17- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 222
18- محمد رضا کوچک زاده، همان، 70
19- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 118
20- احمد شبيری زنجانی ، قم، ميراث اسلامی ايران، دفتر نهم، صص 596 ـ600
21- سید محمود دلال موسوی و مرتضی بهرامی خشنودی، حاکمان قم، نشر زائر.آستان مقدس قم، 1384، ص159
22- جغرافیای تاریخی قم، همان، 118
23- جغرافیای تاریخی قم، همان، 221
24- علی بنایی، همان، 354
25- رسول جعفریان، برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی1381،ص 16
26- علی بنایی، همان ، ص 58
27- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 226
28- علی بنایی، همان، ص 59
29- عبدالرفیع حقیقت رفیع، فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستان های ایران، انتشارات کوشش،1376، 403-404
30- علی بنایی، همان،ص 435
31- جغرافیای تاریخی قم، همان، 186
32- علی بنایی، همان، 440
33- حمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج ۱، ص ۱۴۹
34- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 221-222
35- علی بنایی، همان، ص54-55
36- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 72
37- جغرافیای تاریخی قم، همان، 118
38- محمدجواد عمید، کشاورزی،فقر و اصلاحات ارضی در ایرا، ترجمه سید رامین امیری نژاد، نشر نی،تهران،1381، ص 90
39- محمدجواد عمید، همان، 196-199
40- علی بنایی، همان، ص 58
41- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 227
42- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 228-229
43- جغرافیای تاریخی قم، همان، ص 249