اعدام در اسلام؛روش های اعدام در اسلام

ضمن اینکه اعدام انسانها را بدون اینکه مرتکب جرم و فسادی در زمین شده باشند حرام و گناهی عظیم می‌داند. جرمهای مستحق اعدام در اسلام عبارت است از:

1. قتل نفس محترم:

مجازات کسی که نفس محترمی را بکشد اعدام است: «یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ القِصاصُ فِی القَتلَی» (بقره/2،178 179؛ مائده/5،45) افزون بر آیات مذکور، آیات دیگری نیز به طور خاص یا بر وجه عموم، بر جواز اعدام قاتل نفس محترم دلالت دارد؛ از جمله آیاتی که ولیّ مقتول را بر جان قاتل، مسلط دانسته است: «مَن قُتِلَ مَظلومًا فَقَد جَعَلنا لِوَلیِّهِ سُلطنًا» (اسراء/17،33)، آیاتی که مقابله به مثل را جایز شمرده است: «فَمَنِ اعتَدی عَلَیکُم فاعتَدوا عَلَیهِ بِمِثلِ مَا اعتَدی عَلَیکُم» (بقره/2،194؛ نحل/16،126؛ شوری/42،4041)، مفهوم آیاتی که دلالت بر حرمت قتل انسانهایی دارد که مرتکب قتل نشده‌اند: «مَن قَتَلَ نَفسًا بِغَیرِ نَفس اَو فَساد فِی الاَرضِ فَکَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا» (مائده/5،32) و آیاتی که کشتن انسانها را به حق، از حکم کلی حرمت قتل* نفس محترم استثنا کرده است: «لا تَقتُلُوا النَّفسَ الَّتی حَرَّمَ‌اللّهُ اِلاّ بِالحَقِّ» (انعام/6،151؛ اسراء/17،33) از نظر اسلام در جواز اعدام قاتل برابری قاتل و مقتول در حریت و رقیت و زن و مرد بودن شرط است: «الحُرُّ بِالحُرِّ والعَبدُ بِالعَبدِ والاُنثی بِالاُنثی» (بقره/2،178) و اعدام قاتل واجب نبوده، بلکه حقی است که خداوند برای اولیای مقتول قرار داده است، ازاین‌رو اگر آنان مایل باشند می‌توانند از اعدام قاتل در برابر دریافت دیه یا بدون گرفتن آن صرف نظر کنند: «فَمَن عُفِیَ لَهُ مِن اَخیهِ شَیءٌ فَاتِّباعٌ بِالمَعروفِ واَداءٌ اِلَیهِ بِاِحسن» (بقره/2،178) و این حکم تخفیفی از جانب خداست: «ذلِکَ تَخفیفٌ مِن رَبِّکُم ورَحمَةٌ» (بقره/2،178) و قرآن به طرفین هشدار می‌دهد که پس از اعدام قاتل یا بخشش او هیچ‌یک حق تعرض به دیگری را ندارند: «فَمَنِ اعتَدی بَعدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ اَلیم» (بقره/2،178)

2. محاربه و افساد در زمین:

یکی از مجازاتهای محارب و مفسد فی الارض در اسلام، اعدام و به صلیب کشیدن اوست: «اِنَّما جَزؤُا الَّذینَ یُحارِبونَ اللّهَ ورَسولَهُ ویَسعَونَ فِی الاَرضِ فَسادًا اَن یُقَتَّلوا اَو یُصَلَّبوا اَو تُقَطَّعَ اَیدیهِم واَرجُلُهُم مِن خِلف اَو یُنفَوا مِنَ الاَرضِ» (مائده/5،33) در این آیه، افزون بر اعدام (قتل)، قطع دست و پا و تبعید نیز برای محارب و مفسد فی الارض آمده است که برخی، امام و حاکم اسلامی را مخیر بین انتخاب یکی از این مجازاتها می‌دانند [۲۵] ؛ اما بسیاری تفاوت مجازاتها را در آیه به تناسب نوع جرم دانسته و گفته‌اند:اعدام برای محارب و مفسدی است که دست به قتل زده باشد و اعدام و تصلیب* برای کسی است که افزون بر قتل، سرقتی نیز انجام داده باشد و قطع دست و پا برای فردی است که تنها سرقت کرده و اگر تنها اقدام به راه‌بندان و ایجاد ترس کرده باشد مجازاتش تبعید است. [۲۶] در صورتی که محارب و مفسد فی الارض دستگیر و جرم او نزد حاکم اسلامی یا قاضی ثابت شود اجرای این مجازاتها مطلقاً واجب است؛ خواه مجرم توبه کند یا نه؛ اما در صورتی که قبل از دستگیری توبه کند مجازات او ساقط می‌شود: «اِلاَّ الَّذینَ تابوا مِن قَبلِ اَن تَقدِروا عَلَیهِم فَاعلَموا اَنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم» (مائده/5،34) ( => محاربه)

3. ارتداد:

ارتداد از اسلام از جرمهایی است که مجازات اعدام را در پی دارد. مستند این حکم روایات متعددی است که از پیامبر(صلی الله علیه وآله) [۲۷] و اهل بیت(علیهم السلام) [۲۸] وارد شده است. آیه 54 بقره/2 نیز بر وجود این مجازات در شریعت موسی(علیه السلام)اشاره دارد؛ همچنین قرآن کریم حکم دستگیری و اعدام گروهی از منافقان را در صورتی که هجرت نکرده و از صف کافران جدا نشوند صادر کرده است: «فَما لَکُم فِی المُنفِقینَ فِئَتَینِ... * وَدّوا لَو تَکفُرونَ کَما کَفَروا فَتَکونونَ سَواءً فَلا تَتَّخِذوا مِنهُم اَولِیاءَ حَتّی یُهاجِروا فی سَبیلِ اللّهِ فَاِن تَوَلَّوا فَخُذوهُم واقتُلوهُم حَیثُ وجَدتُّموهُم» (نساء/4،88 89) برخی از مفسران [۲۹] و فقهای اسلامی [۳۰] چنین مجازاتی را به جهت ارتداد این گروه دانسته‌اند. شأن نزول آیات مذکور نیز که حکایت از آمدن این عده به مدینه و پذیرش اسلام از سوی آنان و سپس بازگشت به کفر و بت‌پرستی دارد [۳۱] ، این معنا را تأیید می‌کند؛ همچنین عده‌ای از مفسران، قتل مرتد را از موارد قتل به حق دانسته‌اند که قرآن در آیاتی آن را از حکم کلی حرمت قتل نفس، استثنا کرده است. [۳۲] (انعام/6، 151؛ فرقان/25، 68) به عقیده اهل سنت توبه مرتد مطلقا پذیرفته است و اعدام او ساقط می‌گردد [۳۳] ؛ اما امامیه معتقدند توبه مرتد ملّی پذیرفته است؛ لیکن از مرتد فطری در صورتی که مرد باشد، پذیرفته نیست و باید اعدام گردد. [۳۴] ( => ارتداد)

4. مبارزه با نظام اسلامی:

از نظر اسلام، مجازات شایعه*سازی به قصد ضربه زدن به اساس نظام اسلامی، خیانت به آن و همکاری با دشمن، اعدام است: «لَئِن لَم یَنتَهِ المُنفِقونَ والَّذینَ فی قُلوبِهِم مَرَضٌ والمُرجِفونَ فِی المَدینَةِ لَنُغرِیَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لا یُجاوِرونَکَ فیها اِلاّ قَلیلا * مَلعونینَ اَینَما ثُقِفوا اُخِذوا وقُتِّلوا تَقتیلا» (احزاب/33،60 61) به نظر مفسران، این افراد، منافقانی بودند که با پخش شایعاتی، مانند اینکه لشکر قریش در فلان موضع است و قصد تهاجم به مدینه را دارد یا لشکریان اسلام کشته شده‌اند یا لشکر اسلام شکست خورده است [۳۵] درصدد ضربه زدن به نظام نو پای اسلامی بودند. برخی نیز گفته‌اند:اینان کسانی بودند که با هدف ایجاد فتنه و آشوب، اقدام به نشر خبرهای دروغ می‌کردند [۳۶] ؛ همچنین برخی مفسران [۳۷] مقصود از منافقانی را که در آیات 88 89 نساء/4 حکم دستگیری و اعدام آنان صادر شده است افرادی دانسته‌اند که در پی جاسوسی* به نفع دشمن و همکاری با آنان بوده‌اند، افزون بر این، قرآن در آیه 91 نساء/4 به گروه دیگری از منافقان اشاره کرده که با ایجاد رابطه و همکاری با مشرکان در صدد تأمین امنیت خود از ناحیه هر دو گروه (مشرکان و مسلمانان) بودند. قرآن به مسلمانان دستور می‌دهد که اگر اینان از تعرض به شما دست برنداشتند و تسلیم شما نشدند و از آزار شما باز نایستادند آنان را هر کجا یافتید بکشید: «سَتَجِدونَ ءاخَرینَ یُریدونَ اَن یَأمَنوکُم ویَأمَنوا قَومَهُم کُلَّ ما رُدّوا اِلَی الفِتنَةِ اُرکِسوا فیها فَاِن لَم یَعتَزِلوکُم ویُلقوا اِلَیکُمُ السَّلَمَ ویَکُفّوا اَیدِیَهُم فَخُذوهُم واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واُولئِکُم جَعَلنا لَکُم عَلَیهِم سُلطنًا مُبینا» در شأن نزول این آیه نقل شده که اینان گروهی از مکیان بودند که با آمدن به مدینه، به ظاهر اسلام را پذیرفتند؛ اما در بازگشت، به کیش سابق خود روی آوردند و بدین وسیله می‌خواستند از ناحیه مسلمانان و مشرکان در امان باشند. [۳۸] به نقلی دیگر، آیه فوق درباره نعیم بن مسعود فرود آمده که به تبادل اخبار بین پیامبر و مشرکان مشغول بود. [۳۹]

افزون بر جرمهای فوق، برای جرمهای دیگری نیز مجازات اعدام در نظر گرفته شده است؛ از جمله ادعای نبوت، [۴۰] سبّ رسول خدا و معصومان(علیهم السلام) [۴۱] ، سحر [۴۲] ، زنای به عنف [۴۳] ، زنای با محارم [۴۴] ، زنای محصنه [۴۵] ، لواط [۴۶] و تکرار برخی از جرمها؛ از جمله مساحقه [۴۷] ، شرب خمر [۴۸] و سرقت. [۴۹] در برخی منابع، جرایم مستوجب اعدام بالغ بر 25 جرم دانسته شده است. [۵۰]

در مقابل موارد فوق که اعدام افراد جایز و گاهی لازم شمرده شده اعدام انسانی که مرتکب قتل نفس محترم یا فساد مستوجب قتل نشده باشد از نظر اسلام حرام و گناهی عظیم دانسته شده است: «مَن قَتَلَ نَفسًا بِغَیرِ نَفس اَو فَساد فِی الاَرضِ فَکَاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعًا» (مائده/5،32) حرمت اعدام این افراد از آیاتی که از کشتن انسانها جز به حق نهی کرده نیز استفاده می‌شود: «لا تَقتُلوا النَّفسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالحَقِّ» (انعام/6،151)، بر همین اساس قرآن کریم اعدام به ناحق برخی انبیای الهی و عدالت خواهان را از سوی اقوام گذشته مذمت کرده، مرتکبان آن را مستحق عذاب الهی و حبط اعمال دانسته است: «اِنَّ الَّذینَ... یَقتُلونَ النَّبِیّینَ بِغَیرِ حَقّ ویَقتُلونَ الَّذینَ یَأمُرونَ بِالقِسطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب اَلیم * اولئِکَ الَّذینَ حَبِطَت اَعملُهُم فِی الدُّنیا والأخِرَةِ وما لَهُم مِن نصِرین» (آل‌عمران/3،21 22)

فلسفه اعدام

اعدام شدیدترین مجازاتی است که با اجرای آن حیات مجرم گرفته می‌شود، ازاین‌رو در مورد فلسفه اجرای چنین مجازاتی مطالب گوناگونی از سوی عالمان و مکاتب اسلامی و غیر اسلامی بیان گردیده است. ظهور جنبشهای فلسفی و انتشار افکار نو و آثار علمی قرن هجدهم را شاید بتوان آغاز رویارویی بین دو جبهه موافق و مخالف مجازات اعدام دانست. «بکاریا» نخستین بانی حقوق جزا در این قرن، اولین کسی است که با انتشار کتاب بررسی جرایم و مجازاتها در مخالفت مجازات اعدام و ضرورت لغو آن، قلمفرسایی کرده است. [۵۱] پس از او نظریات فراوانی به صورت مخالف و موافق با این مجازات و فلسفه اجرای آن ابراز شده که به طور خلاصه به مهم‌ترین دلایل این مخالفان، پاسخ موافقان و فلسفه مجازات مجرمان، از نگاه قرآن اشاره می‌شود؛ مخالفان مجازات اعدام می‌گویند:حیات، هدیه خداوند به انسانهاست و هیچ کس، حتی دولتها حق محروم کردن انسانها را از این موهبت الهی ندارند. [۵۲]

در پاسخ گفته شده:اولاً آزادی نیز هدیه خداوند به بشر است، بنابراین نباید مجرم را تبعید یا زندانی کرد. [۵۳] ثانیاً اگر هدف از گرفتن حیات از یک نفر، دادن حیات به چندین نفر باشد هیچ منعی ندارد و افراد یا دولتها این حق را خواهند داشت تا مجرم را اعدام کنند.

گاهی گفته می‌شود که با اعدام مجرم، امکان اصلاح و بازگشت وی به جامعه از بین می‌رود. [۵۴] در پاسخ گفته شده که هدف اصلی از اعدام در همه موارد، اصلاح مجرم نیست، بلکه گاهی اهداف مهم‌تری از جمله اجرای عدالت و حفظ اجتماع از جرایم مشابه، وجود دارد. [۵۵] دلیل دیگر مخالفان این است که اعدام، مجازاتی است بی‌اثر و مجرمان از مرگ نمی‌هراسند. [۵۶] در پاسخ گفته شده که تجربه نشان داده که اعدام اثر فراوانی در جلوگیری از جرم و انصراف دیگران از ارتکاب جنایت دارد، به همین جهت بسیاری از دولتها که این مجازات را لغو کرده بودند، بر اثر افزایش جرایم بزرگ دوباره به برقراری این مجازات رأی دادند. [۵۷] گاهی گفته می‌شود:محکوم کردن فرد به اعدام، چیزی جز قتل نیست و جامعه نباید قاتل باشد. [۵۸] در پاسخ گفته شده:ناپسند بودن هر عملی تابع شرایط و انگیزه افراد است و قتل افراد در بسیاری از موارد ناپسند است؛ اما اگر کسی به دفاع از خود یا دیگران مرتکب قتل شود نه تنها قابل مذمت و مجازات نیست، بلکه سزاوار ستایش و تشویق نیز هست و به همین جهت خود مخالفان اعدام نیز در مواردی خاص این مجازات را جایز دانسته‌اند. [۵۹]

دلیل دیگر، اشتباه قضایی است؛ به این بیان که ممکن است در صدور حکم مجازات، اشتباهی رخ داده و بی‌گناهی اعدام گردد، در حالی که پس از اعدام راهی برای جبران آن نیست. [۶۰] در پاسخ باید گفت اولاً این اشتباه در مجازاتهای دیگر نیز امکان‌پذیر است و ممکن است فردی به اشتباه تا پایان عمر، زندگی خود را در زندان بگذراند. ثانیاً به مجرد احتمال اشتباه نباید اصل مجازات را لغو کرد، بلکه باید راههایی برای از بین بردن اشتباه یا به حداقل رساندن آن جستوجو کرد؛ مانند آموزش مأموران و قضات و دادن حق درخواست تجدید نظر به محکوم. [۶۱]

اسلام نیز چنان که بیان گردید از موافقان حکم اعدام است؛ اما موافقت با چنین مجازاتی نه بدان جهت است که اسلام برای جان انسانها ارزشی قائل نیست، زیرا اسلام در این جهت، از میان مکاتب دیگر شاخص است، تا آنجا که کشتن یک انسان بی‌گناه را گناهی عظیم و با کشتن همه انسانها برابر می‌داند (مائده/5،32)، بلکه هدف و فلسفه اعدام مجرمان از دیدگاه اسلام رفع فساد و پاک شدن جامعه از آلودگیهایی است که حیات و زندگی اجتماعی را تهدید می‌کند؛ همچون غده‌ای سرطانی که باید با عمل جراحی آن‌را از بدن خارج کرد. این امر، افزون بر آیه فوق از آیه 33 همین سوره نیز که کشتن محارب و مفسد فی‌الارض را لازم شمرده استفاده می‌شود: «اِنَّما جَزؤُا الَّذینَ یُحارِبونَ اللّهَ ورَسولَهُ ویَسعَونَ فِی الاَرضِ فَسادًا اَن یُقَتَّلوا» (مائده/5،33)

فلسفه دیگر اعدام این است که چنین مجازاتی زندگی آفرین و موجب حیات انسانها: «ولَکُم فِی القِصاصِ حَیوةٌ یاُولِی الاَلببِ» (بقره/2،179) و موجب حیات جامعه است؛ زیرا مجرمان از ترس قصاص*، به خود اجازه نمی‌دهند دیگران را بکشند و بدین وسیله به سنتهای جاهلی که گاه یک قتل باعث چندین قتل می‌شد، پایان داده می‌شود و هم موجب حیات افرادی است که در صدد قتل دیگران هستند، چون آنان را نیز از فکر آدم کشی باز می‌دارد و این‌گونه جان آنان محفوظ می‌ماند. [۶۲]

فلسفه دیگری که در پایان آیه فوق به آن اشاره شده ایجاد تقواست: «لَعَلَّکُم تَتَّقون» (بقره/2،179)؛ یعنی تا از ترس قصاص، از ارتکاب حرام از جمله قتل دیگران پرهیز کنید [۶۳] ، بنابراین، وجود چنین مجازاتی هم برای فرد و هم برای جامعه، مایه خیر است: «فَاقتُلوا اَنفُسَکُم ذلِکُم خَیرٌ لَکُم» (بقره/2،54) که هم خیر دنیوی را در پی دارد، زیرا باعث حفظ افراد و جلوگیری از ارتکاب جرم می‌شود، و هم برای مجرم خیر اُخروی دارد، زیرا اعدام او موجب کاهش بار گناه و مجازات اُخروی وی می‌گردد.

روشهای اعدام

کیفیت اجرای مجازات اعدام در طول تاریخ بر حسب نوع جرم و شرایط آن و گاه طبقه اجتماعی محکوم علیه، تفاوت داشته است. قرآن به برخی ازاین روشها در میان ملتهای گذشته و اسلام اشاره کرده است؛ یکی از روشها سنگسار کردن مجرم یا متهم به جرم بود، چنان که برخی انبیای الهی به اتهام تبلیغ بر ضدّ آیین بت پرستی، تهدید به اعدام با این روش گردیدند: «یاِبرهیمُ لَئِن لَم تَنتَهِ لاََرجُمَنَّکَ» (مریم/19،46 و نیز هود/11،91؛ کهف/18،20؛ شعراء/26،116؛ یس/36،18)

به صلیب کشیدن روش دیگری بود که گاه در مورد مجرمان به‌کار می‌رفت، چنان‌که فرعون ساحران گرویده به موسی(علیه السلام) را تهدید کرد که دست و پایشان را قطع کرده و بر شاخه‌های درخت خرما آنان را به صلیب خواهد کشید: «فَلاَُقَطِّعَنَّ اَیدِیَکُم واَرجُلَکُم مِن خِلف ولاَُصَلِّبَنَّکُم فی جُذوعِ النَّخلِ» (طه/20،71 و نیز اعراف/7،124؛ شعراء/26،49) این روش را در عهد حضرت یوسف(علیه السلام)(یوسف/12،41) و در عهد حضرت عیسی(علیه السلام) نیز به‌کار می‌بردند، چنان‌که به همین روش قصد اعدام عیسی(علیه السلام) را داشتند و به اشتباه فرد دیگری را به صلیب کشیدند: «ما قَتَلوهُ وما صَلَبوهُ ولکِن شُبِّهَ لَهُم» (نساء/4،157)

سوزاندن با آتش روش دیگر اعدام بود؛ مانند در آتش افکندن ابراهیم(علیه السلام) به جرم شکستن بتها: «قالوا حَرِّقوهُ وانصُروا ءالِهَتَکُم اِن کُنتُم فعِلین» (انبیاء/21،68 و نیز عنکبوت/29،24؛ صافّات/37،97) و نیز سوزاندن گروهی از مؤمنان از سوی اصحاب اخدود. (بروج/85،4 7) در منابع روایی و فقهی فریقین از روشهای دیگری نیز، مانند سنگسار کردن زناکاران [۶۴] ، کشتن با شمشیر [۶۵] ، در آتش افکندن [۶۶] ، بستن دست و پا و پرتاب از بلندی، یاد شده است