ارتشبد عباس قره­ باغی از آغاز تا انجام

عباس پس از انجام تحصیلات ابتدائی، وارد دبیرستان رشدیه شد و تا كلاس چهارم در این دبیرستان بود و از سال پنجم وارد دبیرستان نظام تبریز گردید و در سال 1315ش. دیپلم نظام گرفت و وارد دانشكده افسری شد.[2]

دوستی با محمدرضا شاه
ورود قره ­باغی به سال اول دانشكده افسری مقارن بود با بازگشت محمدرضا از سوئیس به ایران[3] سی نفر برای تشكیل كلاس و دسته مخصوص ولیعهد انتخاب شدند كه قره­باغی به همراه علی قوام و فردوست جزء دانشجویان دسته مخصوص بودند.[4]

قره­ باغی در دانشكده افسری تا می‌توانست خود را به ولیعهد نزدیك كرد، حتی در سال­های پس از آغاز جنگ جهانی، او هرگز وارد دسته‌بندی‌های ارتش نشد و همواره كنار محمدرضا ماند. قره­باغی هرگز با ولیعهد وارد بحث و گفتگو نمی‌شد و او را نصیحت نمی‌كرد، در مقابل او ابراز عقیده و وجود نمی‌نمود و همین مشخصه‌ها بود كه قره ­باغی را از سال 1315 تا 1357 به مدت 42 سال به صورت فرد مورد اعتماد شاه درآورد و ارتش شاه را در 1357 از هم فرو پاشید؛ زیرا او اهل ابتكار و پیشنهاد و رأی دادن نبود.[5]

در واقع قره ­باغی در میان فرماندهان نیروهای مختلف ارتش از نفوذ و اعتبار زیادی برخوردار نبود و شاید به همین دلیل بود كه شاه او را بر فرماندهان دیگر ارتش ترجیح داد.[6]

فردوست در این­باره می‌نویسد: «با عباس قره ­باغی از سال 1315ش به علت هم­دوره بودن در دانشكده افسری... آشنا شدم ... او به علت اینكه فوق­العاده خوش­ خط بود، ‌در سال 1315ش. در دانشكده افسری، منشی مخصوص محمدرضا شد و این آشنایی را تا انقلاب حفظ كرد و محمدرضا اكثراً مشاغلی نزدیك به خود به او می‌داد.»[7]

قره­ باغی در رأس گارد جاویدان شاه
فردوست می‌نویسد: «... محمدرضا مرا احضار كرد و گفت كه یك واحد مستقل با نام خاص برای حفاظت كاخ شخصی من و محوطه و درب محوطه تشكیل دهید... اولین كاری كه من در اجرای این دستور كردم، انتخاب سرگرد عباس قره ­باغی به معاونت خود بود، من و قره­باغی و سه افسر دیگر یك طرح دقیق تهیه كردیم كه از كدام نقطه شروع كنیم و در كدام نقطه خاتمه دهیم. پس از مطالعه مشخص شد كه 300 سرباز كافی است كه باید كادر را نیز به آن افزود...[8]

مأموریت انتخاب افراد به قره­ باغی محول شد و یك افسر هم برای كمك به او داده شد كه در سراسر كشور مسافرت كند و كلیه پادگانهای نظامی و ژاندارمری مراجعه نماید و طبق طرح مأموریت را انجام دهد. افراد اعزامی قره ­باغی بی‌نقص بودند و نه ماه بعد از دستور محمدرضا گارد آماده معرفی شد. پس از دو هفته محمدرضا به من گفت: «واحد را به قره­باغی تحویل دهید.»[9]

قره­ باغی و كابینه‌های شریف امامی و ازهاری و بختیار
در شهریور 1357ش. قره­باغی در كابینه شریف امامی به وزارت كشور منصوب و معرفی گردید و در كابینه غلامرضا ازهاری نیز همان سمت را داشت و مدت كوتاهی علاوه بر وزارت كشور، وزارت امور اقتصادی و دارائی با او بود. شاه قبل از فرار از ایران او را به ریاست ستاد بزرگ(ارتش) منصوب نمود و تا پایان رژیم در آن سمت مستقر بود. او پس از خروج شاه از ایران، عضویت شورای سلطنت را هم عهده­دار بود.[10] و همه روزه با سفرای انگلیس و آمریكا جداگانه ملاقات می‌کرد و همه روزه حداقل روزی یكی دوبار با محمدرضا ملاقات داشت و مطالبی را نیز تلفنی به اطلاع محمدرضا می‌رساند.»[11]

قره ­باغی در آستانه انقلاب
بنا به اعترافات قره­باغی در كتابی كه تحت عنوان «اعترافات ژنرال»[12] می­باشد، شاه در روزهای آخر حکومت شاهنشاهی و بعد از خروج از ایران ارتش خود را یتیم و بی‌سرپرست گذاشت و رفت و در تمام مدتی كه در مصر و مراكش بود، هیچ گونه تماسی با قره­باغی یا فرماندهان دیگر ارتش نگرفت و فرماندهان نیروها، پریشان و سردرگم، ارتش را به سوی فروپاشی كشاندند.[13]

پیام امام به ارتش و نتایج آن
بعد از پیام امام در 19 بهمن 1357ش، که در آن خطاب به ارتش فرموده بودند: «ما به نظامیان می‌گوئیم به ملت محلق شوند. می‌گوئیم اسلام بهتر از كفر است... ما می‌خواهیم كه مملكت قوی باشد، ما می‌خواهیم كه مملكت دارای یك نظام قدرتمند باشد، ما نمی‌خواهیم نظام را به هم بزنیم، ما می‌خواهیم نظام محفوظ باشد لكن نظام ناشی از ملت و در خدمت ملت...»،[14] بختیار در ملاقات با ارتشبد قره ­باغی به او پیشنهاد می‌كند كه دستور دهد مراكز ارتشی بمباران شود، قره ­باغی به ظاهر این دستور را به سپهبد ربیعی منتقل می‌كند و در چاپخانه ارتش متنی چاپ می‌شود كه از مردم خواسته شده كه اطراف مراكز نظامی را خلوت كنند و اگر نه با بمباران این مراكز جانشان در خطر خواهد بود و مردم به مراكز ساواك حمله می‌كنند.[15]

بختیار در 20 بهمن 1357ش. بار دیگر از قره­باغی می‌خواهد كه مراكز اسلحه ارتش در داخل شهر را بمباران كند تا اسلحه به دست مردم نیفتد و این پیام را به قره ­باغی هم می‌رساند، از سوی شورای انقلاب با او تماس گرفته می‌شود كه اگر راست می‌گوید، كشتار در نیروی هوایی را متوقف كند. او برای رهبران انقلاب پیام می‌دهد كه افتادن اسلحه به دست مردم به سود هیچ كس نیست و بعداً جمع­آوری آنها مشكل است؛ اما در مقابل پیشنهاد شورای انقلاب كه از او می‌خواهد، استعفاء بدهد، سماجت می‌كند، قره­باغی هم مایل بود كه بختیار استعفا بدهد تا آنها تكلیف را یكسره كنند.[16]

اعلام بی‌طرفی ارتش از سوی عباس قره­ باغی

بیستم بهمن ماه 1357، ارتش تصمیم به اعلام بی‌طرفی و خروج از صحنه گرفت كه به معنی قطع پشتیبانی از دولت بختیار بود، درباره آخرین جلسه شورای فرماندهان كه نام آن را «شورای عالی ارتش» گذاشتند و مذاكرات آن جلسه كه به صدور اعلامیه بی‌طرفی ارتش انجامید، باید گفت كه جلسه شورای فرماندهان ارتش در ساعت 30/10 روز 22 بهمن 1357 با حضور 27 هزار نفر از فرماندهان، معاونین، رؤسا و مسئولین سازمان­های نیروهای مسلح شاهنشاهی به شرح زیر تشكیل گردید: ارتشبد قره­باغی؛ رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران، ارتشبد جعفری شفقت: وزیر جنگ، سپهبد ناصر مقدم؛ معاون نخست وزیر و رئیس ساواك و ... .[17]

در این جلسه هر یك از فرماندهان ضمن تشریح آخرین وضعیت خصوصی نیروی مربوط به خود، اشكالات و نظراتشان را نیز گویا شدند تا ستاد فرماندهان در جریان حوادث و وقایع قرار گرفته و درباره آنها بحث و بررسی شود.[18]
پس از صحبت و اظهار نظر، عده‌ای طرفدار اعلان بی‌طرفی و تعدادی دیگر موافق اعلام همبستگی بودند.[19]

سرانجام پس از پایان جلسه اعلامیه بی‌طرفی ارتش كه بدون اطلاع بختیار مستقیماً به رادیو ارسال شده بود، كمی بعد از ساعت یك بعدازظهر پخش شد كه بدین قرار بود. با توجه به تحولات اخیر كشور شورای عالی ارتش در ساعت 30/10 امروز 22 بهمن 1357ش. تشكیل و به اتفاق آراء تصمیم گرفته شد كه برای جلوگیری از هرج و مرج و خونریزی بیشتر بی‌طرفی خود را در مناقشات سیاسی فعلی اعلام و به یگانهای نظامی دستور داده شد به پادگانها مراجعه نمایند.»[20]

سرانجام قره ­باغی

پخش اعلامیه بی‌طرفی ارتش، كمكی به حفظ ارتش و جلوگیری از حمله دستجات مسلح به پادگانهای نظامی ننمود و طی 24 ساعت بعد از صدور این اعلامیه، ارتش شاهنشاهی از هم پاشید و اسلحه و مهمات بسیاری از پادگانها به غارت رفت. افسران و سربازان نیز پست­های خود را ترك كرده بودند كه با شروع كار دولت موقت و با تلاش سرلشگر قره­نی كه به ریاست ستاد ارتش منصوب شده بود، سازمان از هم پاشیده ارتش به تدریج سر و سامان یافت. از فرماندهان ارتش ارتشبد قره­باغی مدتی متواری بود تا اینكه بعدها از پاریس سر در آورد و ارتشبد فردوست نیز بعد از چند سال دستگیر و طی چندین مصاحبه تلویزیون اسراری از رژیم گذشته را فاش كرد.

سپهبد بدره‌ای فرمانده نیروی زمینی، فردای پیروزی انقلاب هنگام خروج از دفتر كار خود كشته شد و بسیاری از امیران دیگر كه اعلامیه بی‌طرفی ارتش را امضاء كرده بودند، در دادگاههای انقلاب، محاكمه و محكوم به اعدام شدند.[21] نخست وزیر آخر، بختیار نیز استعفا داده و از كشور گریخت.[22] ارتشبد قره­ باغی مدتی در اروپا زندگی كرده و به انتشار خاطرات خود مبادرت ورزید و سرانجام نیز در سال 1376ش. در اروپا درگذشت.[23]

[1] - معتضد، خسرو؛ شب ژنرالها (ارتشبد قره باغی)،‌تهران، انتشارات علمی، 1383، چاپ اول، ص 66 .
[2] - عاقلی، باقر: شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، نشر گفتار80، چاپ اول، جلد اول، ص 1199
[3] - شب ژنرالها (ارتشبد قره باغی)، پیشین، ص 67 .
[4] - قره باغی، عباس؛ اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغی، تهران، نشدنی،1365، چاپ هفتم، ص 2-3.
[5] - شب ژنرالها، پیشین، ص 69 .
[6] - طلوعی، محمد؛ بازیگران عصر پهلوی، نشر علم، 1373، چاپ دوم، جلد دوم، ص 940.
[7] - فردوست، حسین؛ خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، تهران، 1373، انتشارات اطلاعات،‌جلد اول، ص 609 .
[8] - خاطرات حسین فردوست، پیشین، ج 1، ص 135 .
[9] - همان، ص .136.
[10] - شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، پیشین، ج1، ص1199.
[11] - خاطرات حسین فردوست، پیشین، ج1، ص 609 .
[12] - اعترافات ژنرال، پیشین، ص 181- 180.
[13] - بازیگران عصر پهلوی، پیشین، ج 2، ص 941.
[14] - بهبود، مسعود؛ از سید ضیاء تا بختیار (دولتهای ایران از سوم اسفند 1299 تا 22 بهمن 1357)، سازمان انتشارات جاویدان، 1370، چاپ پنجم، ص 917.
[15] - همان، ص 918- 919.
[16] - همان، ص 924.
[17] - بازیگران عصر پهلوی،‌ پیشین، ج 2، ص 947.
[18] - اعترافات ژنرال، پیشین، ص 350 .
[19] - همان، ص 361 .
[20] - از سید ضیاء تا بختیار، پیشین، ص 928 و اعترافات ژنرال، پیشین، ص 364- 366.
[21] - بازیگران عصر پهلوی، پیشین، ج2، ص 960 .
[22] - از سید ضیاء تا بختیار، پیشین، ص 929.
[23] - شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، پیشین، ج1، ص 1199.