چگونه از سطح غریزه بالا بیایم و به سطح اختیار و انتخاب برسم؟

منظور از زندگی در حد وظیفه نیز این است که انسان با تدبر و تفکر و تعقل، خود و هستی و جایگاه خود در هستی را بشناسد و اهداف و راه‌های پیش رویش را بررسی و ارزیابی کند. سپس بر اساس این آگاهی و سنجش دست به انتخاب زند.[1]

نکته مهم اینجا است که استاد صفایی تنها نیازهای مشترک حیوان و انسان، مانند خوردن و خوابیدن و شهوت و غضب را نیازهای غریزی نمی‌داند؛ بلکه حتی آرمان‌هایی مانند امنیت و نظم و عدالت و رفاه را نیز جزء غرایز انسان به شمار می‌آورد.[2]

بر این اساس، پرداختن به این آرمان‌ها نیز اگر با توجه به نقش انسان در هستی و در جهت رشد او نباشند، زندگی غریزی است؛ اما اگر نیازهای انسان در جهت رشد انسان قرار گیرند، حتی خوردن و خوابیدن و شهوت و غضب و ... نیز زندگی در حد تکلیف خواهند بود.

اما در پاسخ به این سؤال که چگونه از زندگی در سطح غریزه رها شویم، استاد صفایی راه حل‌هایی را پیشنهاد می‌دهد:

«انسان طبيعى، انسانى است كه طبيعى نيست‏ و از سطح‏ طبيعت و غريزه‏ و يا خصلت‏ها و عادت‏هاى زشت، حركت كرده و اينها را تبديل‏ نموده و تصعيد داده است.

در نظام اخلاقى اسلام‏ از چند راه به اين‏ تبديل و تصعيد مى ‏پردازد.

الف: ما هنگامى ‏كه قدر و اندازه خود و عظمت استعدادهاى خود را مى ‏يابيم و به ارزش خود پى مى‏ بريم، وجود عظيمى را احساس مى ‏كنيم كه‏ محدود و محكوم‏ نيست و زيبا و مهربان‏ است. با اين ديد، ما ديگر به اين معبودهاى محكوم و محدود كه از من مى ‏گيرند و به من نمى‏ دهند، دل نمى‏ بنديم و به مرده ‏ها و ميرنده‏ ها پاى بند نمى ‏شويم.

انسان با چشم باز و با شناخت عظمت خودش، معبودى را انتخاب مى‏ كند كه‏ محدود و محكوم‏ نيست و جمال و محبت‏ اورا ديده است، كه او با عطش عظيم انسان هماهنگ است‏ و اين زيبايى اوست‏ و انسان را با خودش پيوند زده و حب به نفس را او در دل انسان ريخته و ميان دل انسان و خود انسان، او واسطه است. و اين نشان محبت اوست‏ كه از من به من نزديك‏تر و از من به من مهربان‏تر است.[3]

با اين ديد، انسان در انتخاب او و در اطاعت و تسليم او، احساس از دست رفتن و بن ‏بست ندارد. كه احساس غنا و جمال و محبت را با اين شناخت‏ها گره زده و عقيده كرده است.

حيات انسانى و زندگى انسانى ما در انتخابهاى ماست. و كسى كه حىِّ قيّوم و جميل و مهربان را انتخاب كرده وبه او تسليم شده، حىّ است و زنده است حتّى اگر پاره پاره شده باشد، كه انسان ادامه دارد، به شهادت استعدادهايش‏ و انسان در اين ادامه با انتخاب‌‏هايش هماهنگ است.

«فَلا تَحْسَبَنَّ الَّذين قُتِلُوا فى سَبيلِ اللَّهِ امْواتاً».[4] پس اينهايى را كه در راه خدا لباس خون پوشيدند، تمام شده نپنداريد كه اينها شروع كرده‏ اند و ادامه يافته‏ اند. اينها زنده هستند؛ چون حى و قيوم را انتخاب كردند و از مرده ‏ها و ميرنده ‏ها، چشم پوشيدند، چون بت‏هاى انسان، يا مثل ثروت و درهم و دينار مرده است و يا مثل طاغوت‏ها ولعبت‏ها، ميرنده است.

اينها با توجه به قدر خويش و اندازه‏ خويش، معبودى را انتخاب كردند كه با آنها هماهنگ است و مطابقت دارد و اين تطابق، جمال و زيبايى را تفسير مى ‏كند.

و معبودى را انتخاب كردند كه محبت را در دل هستى ريخته بود و آدمى را با خودش پيوند داده بود و اين، مهربانى را براى انسان تفسير مى‏ نمود.

در اين راه، همان طور كه مى ‏بينى با شناخت انسان و اندازه او به شناخت معبود هماهنگ و مهربان مى ‏رسيم و با اين شناخت به انتخاب مى ‏رسيم و با انتخاب حىّ قيّوم و مهربان زيبا، فقر و فنا و محدوديت خويش را تبديل مى ‏كنيم و استمرار مسلط خويش را جشن مى‏ گيريم.

ب: با اين زمينه ‏ها كه گذشت، انسان مى ‏تواند، كمتر را بدهد و زيادتر را بدست بياورد، انسان مى ‏تواند تجارت كند و كم‌‏هاى خودش را زياد بنمايد و چه مشترى بهتر از خدا كه مى ‏تواند بدهد و حتّى ديوار مرگ جلوگير او نيست.

«انَّ اللَّهَ اشْتَرى‏ مِنَ الْمُؤْمِنينَ».[5] خدا خريدار است و انسان اگر با او معامله نكند و با او كنار نيايد، با چه كسى مى‏ تواند تجارت كند و بهره ‏مند شود، «فَلْيُقاتِل فى‏ سَبيلِ اللَّهِ الَّذينَ يَشْرُونَ الْحَيوةَ الدُّنْيا».[6] بايد زندگى محدودش را با زندگى عظيم‏ترى كه ا ستعدادهايش از آن حكايت دارند، معامله كند و تجارت نمايد. اين آيه مربوط به حب حيات انسان بود و اما حب نفس او اين گونه تبديل شده؛ «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرى‏ نَفْسَهُ ابْتِغاء مَرْضاتِ اللَّه»؛[7] گروهى هستند كه خودشان رادر طلب خواسته‏ ها و رضاى خدا فروختند و به اين تجارت روى آوردند. تا وجود محدود و محكوم آنها، به وسعتى برسد و ديوارهايش را بريزد.

ج: انتخاب بهتر و تجارت سود آور، دو راه بود. و راه سوم اين واقعيت است‏ كه عشق به نفس و عشق به زندگى را تبديل مى ‏نمايد: ناچار مرگ ما را انتخاب مى ‏نمايد و ما را به بازى مى ‏گيرد، پس بگذار مرگى را انتخاب كنيم كه آبستن زندگى باشد. «قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُم الْفِرار انْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ اوِ الْقَتْلِ وَاذاً لا تَمْتَعُونُ الَّا قَليلًا».8]

فرار شما، براى شما سودى ندارد اگر مى ‏خواهيد از مرگ و يا شهادت فرار كنيد چون آنها كه با حسين پرواز نكردند تا امروز نمانده ‏اند و زندگى جاويد را بدست نياورده ‏اند. «ايْنَما تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْت وَ لَوْ كُنْتُمْ فى‏ بُرُوجٍ‏ مَشَيَّدة»؛[9] تا هر كجا برويد مرگ به دنبال شماست و شما را مى‏ گيرد، حتّى در قصرهاى بلند و محكم.

اين‏ واقعيت‏ و آن‏ تجارت و انتخاب‏، در زمينه شناخت‏ هايى كه فقط به آن اشاره كرديم، عشق به زندگى و عشق به خويشتن‏ را تبديل مى ‏كنند و آدمى با اين كه خودش را دوست دارد، در راه خدا مى ‏دهد و خود را اين گونه تثبيت مى ‏كند. و با اين كه زندگيش رادوست دارد و حتّى عروسش در حجله به انتظار اوست، از عشق به زندگى فارغ مى ‏شود و به زندگى ديگرى روى مى ‏آورد كه به‏ شهادت استعدادهايش‏ آن را از غيب‏ در آورده و شهود كرده و ديده است.»[10]








[1] «...درگيرى، آنجا آغاز مى ‏شود كه هدف‏ها از يكديگر جدا شوند و تو از سطح‏ غريزه‏ بالاتر بيايى و با سنجش‏ محبوب‏ها و بت‏هايت، از بت‏ها بگريزى و نفس و خلق و دنيا و شيطان‏ را، در اين‏ سنجش‏ ارزيابى كنى و با تكبير به توحيد روى بياورى.»(درسهايى از انقلاب (قيام)، ص41.)

[2] . «انسان يعنى همين، يعنى در سطح‏ وظيفه زندگى كردن، چون اين حيوان است كه تمام مسايلش با غرائزش حل و فصل مى ‏شود، حتى امنيت و رفاه و نظم و عدالت را با غريزه‏ تأمين مى ‏كند.» غدير، ص22.

[3] نَحْنُ اقْرَبُ الَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ. انَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ.( انفال، 24)

[4] آل عمران، 169

[5] توبه، 111

[6] نساء، 74

[7] بقره، 207

[8] احزاب، 16

[9] نساء، 78

[10] درسهايى از انقلاب (قيام)، ص115 تا 121.

ع.صاد