نگاهی به چالش های زیست محیطی پیش روی صنعت نفت ایران

کشور ما،ایران دارای ذخایر نفت و گاز فراوانی است. ذخایری در جنوب ، جنوب غربی،غرب ، شمال شرقی و مرکز کشور، حضور پالایشگاه ها و پتروشیمی های کوچک و بزرگ در حال بهره برداری هر یک نفشی در توسعه و گردش چرخ اقتصاد را بر عهده دارند.مسئله رعایت موارد زیست محیطی در هر یک از صنایع بالادست و پایین دست به عنوان یک چالش پیش روی این صنعت با قدمت بیش از یک قرن ایستاده است.

از نقطه اول پیش بینی و شروع عملیات اکتشاف تا آخرین حلقه توزیع فراورده های نفتی همواره توسعه پایدار و رابطه حلقه های تکمیلی این صنعت با محیط زیست در حال تعامل و تقابل است.درست در همان روزهایی که معاون رئیس جمهور در سازمان محیط زیست زبان به تعریف از وزارت نفت درعرضه بنزین یورو ۴ و بهبود کیفیت هوا

می گشاید.

همان موقع سازمان او به همراه استانداری خوزستان بدنبال حکم پلمپ توسعه یکی از میادین مشترکی هستند که در این وانفسای کمبود اعتبار، نفتی های دولت راهبرد خود را تمرکز در توسعه و پیشروی در میادین مشترک نفتی و گازی در غرب کارون و پارس جنوبی گذاشته اند.خبر پلمپ میدان نفتی «یاران شمالی» در اواسط اردیبهشت نقل محافل شد و پس از چند روز با تشکیل جلسه دست اندرکاران شرکت نفت و استانداری خوزستان خبر ارسالی به رسانه حاکی از یک سوء تفاهم در میان دست اندرکاران دستگاه های مختلف بوده است. در این گزارش نگاهی به برخی از چالش های زیست محیطی صنعت نفت و گاز انداخته ایم.آیا توسعه نفتي اقتصاد به قيمت تخريب محيط زيست می انجامد؟

مسئله محیط زیست اولویتی مثال زدنی و امید بخش

رئیس‌جمهور حسن روحانی در اغلب سخنان خود، چه در سفرهای استانی و چه در دیدار با مسئولان کشورهای همسایه یا در پیام تبریک آغاز سال نو، بخشی را به محیط‌ زیست اختصاص می دهد. بقیه اعضای دولت او نیز به فراخور وظیفه و نگاه خود تاکنون در این‌ باره مسائلی را طرح کرده‌اند. این اظهارنظر و اظهارنظرهایی مشابه آن با چاشنی اهمیت و توجه به محیط‌ زیست، مدتی است که به رأس اولویت‌ها و گفته‌های مقامات بلندپایه دولتی رسیده است. این ماجرا حکایت از تغییر رویکردی بزرگ در نگاه دولت‌ها در ایران دارد.

این در حالی است که محیط ‌زیست و مسائل پیرامونی آن تا چندی پیش، دست‌کم تا پیش از دولت یازدهم، اولویت و اهمیت چندانی در گفته‌ها و تصمیم های دولتمردان در مقابل طرح‌های توسعه‌ محور نداشت. از همین منظر نیز بزرگ‌ ترین آسیب‌ها به طبیعت کشور وارد شد. با این‌ همه، مدتی است هم به‌ دلیل بحران‌های زیست‌ محیطی مانند ریزگردها و خشک‌ شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها و هم تلاش‌ها و آگاهی‌ بخشی‌ها در این زمینه، محیط ‌زیست به اولویتی مثال ‌زدنی و امیدبخش در کشور بدل شده است. در کنار آن باید به اهمیت واکنش و حساسیت‌های افکار عمومی و اعتراضات گاه‌ وبیگاه مردمی به مسائل زیست‌ محیطی نیز توجه کرد. بیژن زنگنه در شانزدهمین همایش ملی صنعت سبز در ابتدای سخنان خود، پیش از هرچیز به موضوع تالاب هورالعظیم که در زیر آن یکی از میادین بزرگ نفتی کشور قرار دارد و فعالیت‌ها برای استخراج نفت در سال‌های گذشته آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آن وارد آورد، اشاره کرد و گفت: «پارسال در جلسه‌ میدان‌های نفتی غرب کارون، برخی برای خشک‌کردن هورالعظیم خواستار دریافت پول زیادی از وزارت نفت بودند و این پیشنهاد از سوی نفتی‌ها مطرح نشده بود، اما حتی اگر از سوی آنها مطرح می‌شد، من به‌ شدت با آن مخالفت می‌کردم، چون معتقدم خشک‌کردن آن خیانت به نسل آینده است و من هیچ‌گاه چنین خیانتی نمی‌کنم.

وزارت نفت به‌ صورت همه ‌جانبه با این طرح خشک‌ کردن هورالعظیم مخالف است و نه ‌تنها هیچ نظر و اصراری به خشک ‌کردن هورالعظیم ندارد بلکه اعتقاد دارد اگر قرار است فعالیتی در آن انجام شود نباید سبب آلودگی محیط آن منطقه شد.» اهمیت حفظ حیات در تالاب هورالعظیم از آن روست که کم‌آبی و خشک‌شدن این تالاب در سال‌های گذشته، این منطقه را به یکی از بزرگ‌ ترین کانون‌های تولید گرد وغبار در جنوب‌ غرب کشور تبدیل کرد که هرازگاهی تبعات آن دامن استان خوزستان و استان‌های همجوار را می گیرد.

جبران مواد زائد و پسماند با هزینه 10 تا 100 برابری

طبق بیانیه پایانی، اولین کنفرانس زیست محیطی در سال 1972:« حقوق برخورداري انسان‌ها از محيط زيست سالم، همتراز با حقوق‌بشر است.» كشورهايي كه امروزه به آنها توسعه يافته مي‌گوييم، مبناي توسعه اقتصاد را بر حفظ حداكثري محيط ‌زيست گذاشتند اما در ايران که یکی از بزرگ‏ ترین تولید کنندگان نفت و گاز در جهان است اين موضوع چندان مورد توجه قرار نگرفته است.نفت محور توسعه اقتصاد ايران شد اما امروزه و با آثار مخرب آن بر زيست ‌بوم مناطق نفتي از جمله بندر عسلویه ،بندر ماهشهر،مسجدسليمان و بیشتر نقاطی که اثری از این صنعت وارد شده است بايد از خود بپرسيم كه اين توسعه به چه قيمتي انجام شده است؟ يكي از صنايعي كه باعث آلودگي‌هاي زياد در محيط زيست مي‌شود، صنعت نفت و گاز است.

فعالیت‏های صنعت نفت به سه بخش شامل: تولید نفت و گاز از طریق استخراج از زمین، پالایش و تبدیل آن به فرآورده های نفتی، گازی و محصولات پتروشیمی و توزیع و انتقال از طریق خطوط لوله انتقال تقسیم کرد. البته با توجه به گستردگی حوزه فعالیت هر یک، پتانسیل آلودگی دراین سه بخش وجود دارد. مراحل مختلف اکتشافات، استخراج و فرآوري نفت و نیز صنایع پایین دست آن و فعالیت پالایشگاه ها و بهره برداري از پتروشیمی هرکدام اثرات متعددي بر محیط زیست بر جاي می گذراند. بنابراین خاك، هوا، آب (مشتمل بر آب هاي سطحی و زیر زمینی)، موجودات، گیاهان، درختان و حتی انسان ها تحت تأثیر این اثرات قرار می گیرند. در نخستين حركت در زمان اكتشاف و ورود به مناطقي كه معمولا ويژگي‌هاي زيست محيطي آنها اهميت زيادي دارد، با مسائل حفاري مواجه مي‌شويم. اگر با پايه توليد ۲/۴ ميليون بشكه نفت در روزمحاسبه کنیم ، نزديك به ۴۵۰ هزار بشكه آب آلوده به نفت توليد مي‌كنيم.

اين درصد روزبه‌ روز بيشتر مي‌شود و نگران ‌كننده است. همچنين با توليد ۶۰۰ هزار تن كنده حفاري در عمليات اكتشاف و حفر چاه‌هاي جديد در سال باید هشدار داد که جبران عدم مديريت مواد زائد و پسماندها، بعدها هزينه‌اي ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بيشتر روي دست كشور مي‌گذارد. نفت و درآمدهاي حاصل از آن به عنوان منبع اصلي تامين بودجه كشور در نيم قرن گذشته بدون رقيب مانده است. اقتصاد توسعه يافته در بستر محيط زيست تخريب شده قيمتي است كه براي توسعه در برخی از نقاط با نفت پرداخته‌ايم.

ملاحظات زیست محیطی در صنعت نفت

توجه به نیازهاي نسل آینده، متخصصان صنعت نفت و محیط زیست را ترغیب کرده و ملزم به چاره اندیشی و ارائه راهکارهاي عملیاتی- راهبردي براي کنترل و کاهش اثرات سوء زیست محیطی ناشی از این صنایع شده است .آنچه مسلم است لزوم وجود استراتژي زیست محیطی و گنجاندن ملاحظات زیست محیطی در برنامه ریزي هاي صنایع نفت، گاز و پتروشیمی است؛ اما وضع موجود با وضع مطلوب فاصله طولانی دارد. ضرورت پرداختن به محیط زیست در صنعت نفت و صنایع وابسته هنگامی روشن تر می شود که دریابیم حرکت در مسیر بهبود مستمر صنعتی بدون توجه به محیط زیست غیر ممکن است. ورود میلیون ها لیتر نفت خام به دریاها بر اثر حوادث مختلف دریایی، تخلیه صدها هزار لیتر زائدات نفتی ناشی از تردد وسایل نقلیه زمینی، دریایی و هوایی به محیط زیست، آلودگی هاي ناشی از فعالیت صدها پالایشگاه و مراکز صنعتی وابسته، حجم عظیم پساب هاي صنایع و آلودگی هاي زیست محیطی دیگر که به گونه اي به مواد نفتی باز می گردند، همه و همه ضرورت پرداختن به محیط زیست را بیش از پیش روشن می نمایند و گریز از آن را ناممکن می سازند.به دلیل ماهیت و اهمیت این ماده آلی، ملاحظات بسیاري از نظر ایمنی و کیفی در عملیات استخراج پالایش، انتقال و بهره برداري از آن در صنعت صورت پذیرفته که امروزه نیز در روش ها و دستورالعمل هاي زیست محیطی جایگاه خود را حفظ نموده است .

صنایع نفتی جزو معدود صنایعی هستند که از دیرباز اهداف زیست محیطی در آنها رعایت شده و تا حد امکان سعی گردیده ضایعات وارده به محیط زیست به حداقل برسد.

حفاظت از محيط زيست در صنعت نفت؛ ديرينه اما ناكارآمد

با وجود عزم و اراده در مسوولان و دست اندركاران براي كاستن از ابعاد و تبعات اين آلودگي ها در سال هاي اخير و همكاري و هماهنگي نسبي وزارت نفت با سازمان حفاظت از محيط زيست، اين تلاش ها ازديد بیشتر كارشناسان و منتقدان و حتي برخي از مسوولان ناكارآمد و غير موثر بوده است.البته اين مشكلات را نمي توان تنها به يكي از نهادهاي درگير در اين حوزه نسبت داد.

باوجود اين كه سال هاست دواير و اداره هایی تحت عنوان HSE در وزارت نفت وشركت ها و صنايع وابسته به آن ايجاد شده است لیكن تا استقرار وپياده شدن مطلوب اين نظام مديريتي بخصوص در بخش محيط زيست، راهي طولاني در پيش بوده و رسيدن به استانداردهاي لازم در اين حوزه نيازمند عزم بسيار قوي و برنامه ريزي راهبردي و استراتژيك در اين حوزه است.

راهبرد زيست محيطي صنايع نفت، گاز و پتروشيمي چيست؟

آنچه مسلم است اگرچه طي سال هاي اخير تلاش هايي در جهت گنجاندن ملاحظات زيست محيطي دربرنامه ‌ريزي هاي صنايع نفت، گاز ، پالایش و پتروشيمي توسط سازمان حفاظت محيط زيست و اين صنايع صورت گرفته، اما وضع موجود از ديد بیشتر تحليل گران و کارشناسان با وضع مطلوب فاصله طولاني دارد.

از آنجاكه امروزه برنامه ريزي ها و تصميات كوتاه مدت جوابگوي معضلات و چالش هاي زيست محیطی ناشي از صنايع نيست و در كشور هاي توسعه يافته تمامي اقدامات محيط زيستي در قالب راهبردهای بلند مدت محيط زيستي طرح ريزي وپيگيري مي شود،‌ ضروري است تمامي نهادهاي موثر و درگير در اين زمينه مانند سازمان حفاظت محيط زيست، وزارت نفت، وزارت جهاد كشاورزي، وزارت بهداشت، وزارت راه و ترابري (سازمان بنادر و كشتيرارني و سازمان هواشناسي)، مجلس شوراي اسلامي ،‌ وزارت كشور و مراكز تحقيقاتي و مطالعاتي، ضمن تشكيل كارگروهي كه زير نظر رياست جمهوري فعاليت مي‌نمايد به تدوين استراتژي محيط زيستي در صنعت نفت، گاز و پتروشيمي اقدام نمايند.

اين استراتژي در صورتي كه با دقت تدوين و با عزم جدي مسوولان اجرا گردد، مي تواند به شاه كليد حل معضلات محيط زيستي صنعت نفت و صنايع جانبي آن تبديل شود و حتي مي تواند به عنوان يك مدل و الگوي موفق براي بقيه صنايع تبديل گردد.

ماهنامه صنعت و توسعه - ابوذر منصوری