گوناگون

مقايسه نقش ارتش در انقلاب ايران و مصر

مقايسه نقش ارتش در انقلاب ايران و مصر

پارسینه: فرماندهان نیروها و افسران ارشد ایرانی سعی میکردند کمتر در مباحث سیاسی شرکت کنند و از مقام ارجمندی که در ماشین نظامی شاه داشتند راضی و خرسند به نظر می رسیدند.

پارسینه: برای برسی یک انقلاب به عنوان يك پدیده اجتماعی و مقایسه آن با انقلابی دیگر، لا جرم ابتدا باید متغیرها و عوامل مؤثر در ایجاد اين پدیده اجتماعی - سیاسی را برشمرد سپس نسبت تاثیر گذاری این عوامل را با عوامل "مشابه" در انقلاب دوم را در مقام مقیاسه قرار دهیم .

کما اینکه اندیشنمدان نسل های متقدم تئوری های انقلاب با تاکید بر عدم امکان تطبیق کامل نظریات اسلاف خود بر انقلاب های مختلف به دلیل تفاوت های ساختاری و فرایندی سیاست در جوامع مختلف به برسی فرایند های منجر به انقلاب میپردازند ، همچنین نمیتوان متغیری مانند ارتش در دو کشور را تنها به دلیل تشابه اسمی ، یک شکل و با یک ساختار مطابق برشمرد . لذا اغاز مقال را به برسی ساختار نهاد ارتش در دو کشور ایران و مصر ، قبل و حین انقلاب خواهیم پرداخت .

نگاهی به ارتش ایران قبل از انقلاب اسلامی

کودتای 1299 شمسی و به قدرت رسیدن رضا خان سر اغاز تحول در نیروهای مسلح ایران زمین بود ، تثبیت قدرت و سرکوب مدعیان خودمختاری در جای جای این سرزمین مستلزم تشکیل ارتش نوینی بود که تنها از طریق انحلال قشون سنتی قابل تحقق بود . اما تحول اساسی در ارتش ایران از فردای کودتای 28 مرداد اغاز گردید ، ارتشی که با وجود اصرار پهلوی اول بر تجدید و پیشرفت آن، لیکن با تحمل شکست در مقابل متفقین و ورود جریانهای مختلف همچون ملیون و حزب توده به آن، فاقد اقتدار لازم جهت پشتیبانی از نظام سلطنتی بود . از این رو محمد رضا پهلوی برای حفظ تاج و تخت خود ارتشی وابسته و مبتنی بر معیارهای غیر بومی ایجاد کرد که رهبری ان در شخص شاه و امریکا خلاصه می شد .

این روند با اعطای نقش ژاندارمری منطقه به شاه ایران بر اساس دکترین نیکسون ادامه پیدا کرد تا انجا که ایران به بزرگترین خریدار اسلحه از امریکا مبدل شد .

در عمل شاه شعار معروف (خدا ، شاه ، میهن) را در خود خلاصه کرده بود و این نهاد نظامی را از ارتش ملی به ارتش شاه تغییر داده بود . از این رو نه تنها شایسته سالاری در ارتش شاهنشانی محلی از اعراب نداشته بلکه حتی در ظاهر سلسله مراتب نیز نا دیده گرفته میشد و شخص شاه به صورت مستقیم با رده های مختلف نظامی در تماس بود سعیده لطیفیان در کتاب ارتش و انقلاب اسلامی اینطور بیان میکند که : نه تنها ترقی و ارتقای مقام بلکه حفظ مقام نیز بر اساس میزان وفاداری نظامیان به شخص شاه بوده واین امر موجب وابستگی همیشگی ارتش به شاه بوده از این رو در مواقعی که بحرانی پیش می امد ارتش فاقد قدرت تصمیم گیری بود . از دیگر نتایج این وفاداری و فرمانبرداری از مقام سلطنت ، عدم مداخله در سیاست و امور سیاسی بود . با توجه به این اصل است که درگذارش محرمانه سفارت امریکا ، ارتش ایران نهادی اصولا غیر سیاسی توصیف شده است .

اخرین سفیر ایالات متحده در ایران در بخشی از خاطراتش میگوید : فرماندهان نیروها و افسران ارشد ایرانی سعی میکردند کمتر در مباحث سیاسی شرکت کنند و از مقام ارجمندی که در ماشین نظامی شاه داشتند راضی و خرسند به نظر می رسیدند.

در مجموع ارتش ان دوره ایران را میتوان نیرویی وابسته ، فاقد قدرت تصمیم گیری و غیر سیاسی ارزیابی کرد . نیرویی که بدنه آن و حدود 75% را کادر وظیفه تشکیل میدادند و بعد از پایان دوره خدمت به بطن جامعه بازمی گشتند . به عقیده ابراهامیان نبود ایدئولوژی مشخص و تنها تمرین وفادار بودن به شاه سبب گسترش ایدئولوژی های مختلف در بدنه ارتش بود و این عامل مانع ایجاد ساختاری یکدست و متعادل بوده مضاف بر اینکه تبعیضات و نابرابری های اقتصادی مزید بر علت شده بود .


مختصری در باره ارتش مصر

پس از جنگ 1948 اعراب و اسرائیل ، موسوم به "نکبت" و رسوایی حاصل در مصر نتیجه تسلیحات از رده خارج شده ارتش ، گروهی نوظهور از افسران ارتش مصر موسوم به افسران ازاد به رهبری سرلشکر "محمد نجیب" اقدام به کودتای نظامی و اخراج سلطان فاروق و پس از مدتی اعلام جمهوری عربی مصر نمودند . مدتی بعد اختلاف حاصل میان افسران این گروه و علی الخصوص میان معاون نخست وزیر وقت " جمال عبد الناصر " و رئیس جمهور محمد نجیب که تلاش داشت قدرت را به تدریج از کنترل نظامیان خارج کرده و ان را به دست نیروهای مدنی منتخب بسپارد در نهایت با خانه نشینی اجباری وی (محمد نجیب) جمال عبد الناصر ابتدا به نخست وزیری و پس از ان به ریاست جمهوری مصر رسید .

به عبارتی این تاریخ تولد جمهوری افسران در مصر بود . یزید صایغ در مقاله " فراتر از دولت : جمهوری افسران در مصر " به طور دقیق فراز و نشیب ها و ساختار این دولت پنهان یا به عبارتی این قدرت فراتر از دولت در مصر را برسی میکند .

سیر تاریخی نقش ارتش در دوران ریاست 3 رئیس جمهور (ناصر - سادات - مبارک) دستخوش فراز و نشیب و تغییرات بنیادین بوده است . به صورت ظاهری سمت های عالی رتبه دولتی مانند وزارت خانه ها علی الخصوص در دوران انور سادات به غیر نظامیان محول گردید و سعی میشد صبغه نظامی را از امور سیاسی ، کابینه و دولت دور شود لیکن گسترش نفوذ نظامیان به مرور بیشتر و بیشتر گردید به عبارتی نظامیانی که از در خارج شده بودند از پنجره بازگشته بودند .

درست بر خلاف چهره نیروهای مسلح در دوران ناصر که خود را عاملی برای تغییر اجتماعی از بالا به پایین متصور کرده بودند ادغام نیروهای مسلح در حکومت حسنی مبارک سبب شد ارتش با رها نمودن نقش ایدئولوژ و سیاسی خود این بار بصورتی دیگر پا به عرصه بگذارد به طوری که وجود انها در امور غیر نظامی نه تنها در منظر دیگران عادی و طبیعی شده است بلکه حتی از دید افراد این نهاد امری طبیعی و لازم تلقی میگردد .

نقطه عطف در تاریخ نهاد نظامی مصر زمانی اتفاق افتاد که در سال 1991 حسنی مبارک اقدام به ادغام این نهاد در نظام سلطه خود نمود . صایغ 3 دلیل عمده اقدام مبارک را اینچنین بیان میکند :

1- سعی در کنترل این نهاد و عدم اعطای فرصت رقابت برای شخصی دیگر از این موسسه با خود ، برای مثال عزل ابو غزالة وزير دفاع دولت مصر در سال 1989 كه به گفته خیلی ها، طرفداران وی چه در نهاد ارتش و چه میان مردم مصر به مراتب بیشتر از مبارک بوده است تا در می 1991 طنطاوی را به این سمت انتخاب کند ، وزیری که افسران مصری در تلگرافی به سفارت امریکا در سال 2008 که توسط ویکیلیکس منتشر شده از او به عنوان (سگ مبارک) یاد میکنند !

2- افزایش تنش میان حکومت و گروه های جهادی اسلامگرا خصوصا پس از ترور نافرجام حسنی مبارک در سال 1995 عاملی مهم برای تسریع روند ادغام نیروهای مسلح در دل حکومت مصر بود.
3- اما دلیل اصلی این اقدام را میتوان برنامه اقتصادی دانست که حسنی مبارک در سال 1991 در راستای خصوصی سازی به عرصه اجرا در اورد . برنامه اقتصادی که در نتیجه مذاکرات سازمانهای بین المللی مانند صندوق بین المللی پول در ازای بخشیده شدن وام ها و بدهی های خارجی مصر عملیاتی شد . سیاستی که نه تنها سرمایه داری و بازار ازاد را برای مصر به ارمغان نیاورد بلکه با اعطای بخش های مختلف اقتصادی ، ریاست و عضویت در هیئت مدیره شرکتهای دولتی سابق به نظامیان باعث نفوذ هرچه بیشتر این طبقه در مصر گردید.

از این پس این امکان برای افسران مهیا شد تا ضمن ادامه فعالیت خود در ارتش به فعالیت در ارگانهای مدنی نیز بپردازند تا بدین بوسیله با کسب تجربه، خود را برای سمت های دولتی و غیر دولتی عالی رتبه پس از بازنشستگی از ارتش اماده کنند . تا انجا که بخشهای مختلف دولتی و غیر دولتی اعم از وزارت خانه ها ، ادارات ، شرکتهای بزرگ دولتی و خصوصی ، تعاونی ها ، بنگاه های اقتصادی ، رسانه ها و مطبوعات و ... لا جرم تنی چند از افسران فعال و یا بازنشسته ارتش را در بدنه مدیریت خود به همراه دارند .

نقش ارتش ایران در انقلاب اسلامی

نا همگنی و طبقاتی بودن ارتش ایران و مملو بودن بدنه ان از تضاد های فرهنگی و دینی سبب شده بود که موضع مشترکی میان افراد این نهاد نظامی در قبال تحولات و جریان انقلابی مردم وجود نداشته باشد . اکثریت غالب بدنه ارتش که باورهای مذهبی و فرهنگی انان همان باور جمعی مردم جامعه بود مخالف دستور سرکوب و کشتار انقلابیون بودند . در مقابل فرماندهان نظامی که قبلا هم دلایل فقدان قدرت تصمیم گیری انان ذکر شد با رفتن شاه عملا قافیه را باخته میدیدند .

دودستگی و اختلافات داخلی ارتش به عنوان بازوی قدرت نظام شاهنشاهی نه تنها این نیرو را در مقابل جریان مردمی قرار نداد بلکه نیروهای ان را رویاروی هم قرار داد تا در نهایت با اعلام بی طرفی راه را برای سرنگونی سلطنت پهلوی هموار کنند .

نقش ارتش مصر در انقلاب اخير

با وجود اینکه اقدام مبارک در خصوص ادغام نيروهاي نظامي در دل دولت به ظاهر باعث افزایش سر سپردگی نهاد ارتش به خود و دور کردن آن از جامعه سیاسی و اجتماعی مصر شده بود لیکن این امر مانع فعالیت نظامیان جهت حفظ وضع موجود و تثبیت منافع و مصالح خود نشده بود ، تصمیم شورای عالی نیروهای مسلح در 11 فوریه 2011 مبنی بر تصاحب قوای مقننه و مجریه از مبارک شاهدی است بر این ادعا .

از سویی این نهاد به اندازه ای بزرگ و قدرتمند شده بود که خود را مستقل از سلطه مبارک میدانست به خصوص انکه بخش مهمی از بودجه سالانه نیروهای مسلح نیز از سوی ایالات متحده امریکا به صورت کمکهای نقدی و پشتیبانی تسلیحاتی خارج از چارچوب دولت و به صورت مستقیم انجام میگرفت .

به عبارتی نهادی که مبارک با اقدامات و سیاست های خود ان را پشتیبان خود تصور میکرد در لحظه نیاز، آن را در مقابل خود دید !

این تصمیم ارتش را به ناچار وارد بازی جدیدی نمود که اینده معلومی برای ان متصور نمی شد . نداشتن چشم اندازی روشن از تحولات سریع کشور و عدم ارائه برنامه اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی مناسب برای دوره انتقالی از شواهد این تخبط ارتش در آن دوره بود .

از این جهت ناظران نقش پدرخواندگی که ارتش نسبت به جریان انقلابی برای خود متصور شده بود را با نگاهی توام با شک و تردید مینگرند چرا که این نهاد را به هیچ عنوان نمیتوان اغازگر این تحولات دانست . شاید نزدیکترین توصیفی که برای نقش ارتش بتوان بیان کرد مثال قابله ای باشد که در بحبوحه تحولات جدید اقدام به کنار گذاشتن مبارک برای ممانعت از تولد تغییری بنیادین در مصر و ارائه نوزاد انقلابی نارس بوده باشد .

گنجاندن مواد و قوانین جهت حفظ منافع و نقش مداخله گر ارتش در قانون اساسی جدید این کشور از دیگر اقدامات شورای عالی نظامی مصر بود تا در نهایت پس از یک اردو کشی خیابانی دولت منتخب محمد مرسی که ان را در تقابل با سیاست های خود میدید سرنگون کرده و با اجرای انتخابات و کاندید شدن فرمانده ارشد نیروهای مسلح مصر (عبدالفتاح السیسی) زمام امور را به صورت رسمی نیز در دست بگیرند .

کلام اخر

به نظر میرسد تنها با تسامح میتوان تحولات اخیر مصر را انقلابی حقیقی دانست چرا که ان دگرگونی بنیادین و ژرف در نهادهای حاکم مصر نه تنها روی نداده بلکه تنها ان بازوی قدرتی که دهه های اخیر در خفا مصر را اداره میکرد امروز به صورت علنی و از مقام ریاست دولت به این امر میپردازد .

فقدان رهبری در میان جریان های مردمی خواستار انقلاب در مصر از اساسی ترین دلایل به سر انجام نرسیدن این جنبش یا به عبارتی مصادره شدن ان توسط نیروهای مسلح بود که با نگاهی تامل امیز و مقایسه ای به نقش رهبری در انقلاب اسلامی ایران نه تنها در رسم خط مشی صحیح برای مردم انقلابی بلکه در جدا نمودن بدنه ارتش از فرماندهان وابسته و سر سپرده به نظام سلطنتی ، شاهد انیم که قدرتمندترین نیروی مسلح ان دوره خاورمیانه همراه با مردم انقلابی گشته و در ادامه تبدیل به یکی از ابزارهای قدرت نظام انقلابی شد .

صالح العطار

ارسال نظر

  • هموطن

    پارسینه عزیز.شما چرا ارتش های خارجی رو با ارتش ما مقایسه میکنید.خبرگزاریها و آزادی انعکاس اخبارو رویدادهارا مقایسه کنید.من بارها مطالبی را عنوان کردم ولی شما از ترس تعطیلی آنها را سانسور کردید.مقایسه امانتداری اخبار در رسانه های خارجی و داخلی شهامت میخواهد.امانتداری و انتشار بی کم وکاست اخبار هزینه دارد.

اخبار مرتبط سایر رسانه ها
    اخبار از پلیکان

    نمای روز

    اخبار از پلیکان

    داغ

    حواشی پلاس

    صفحه خبر - وب گردی

    آخرین اخبار