مانفیست اومانیسم؛دادگاهی برای واپسین اثر کریستوفر نولان

1. فیلمی از برای ننوشتن :

فیلم Interstellar هیچ نیازی به نقد ندارد، واپسین اثر نولان «اودیسه فضایی 2001» استنلی کوبریک یا «سولاریس» تارکوفسکی نیست، بل از تبار تفکر «بریتانیایی» نولان است : شفاف، ساده و گیرا. از آن دسته فیلم هایی نیست که روشنفکرنماها دور هم بشینند و از اینکه هیچ چیز از فیلم دستگیرشان نشد کیف کنند و فریاد بکشند: «شاهکار بود آقا! شاهکار!» و از تاثیر کارگردان از آثار دولوز و هگل و امثالهم داد سخن برانند. نوشتن هر نقد و تفسیر و تاویلی بر Interstellar چیزی جز «فرافکنی» های شخص نویسنده نخواهد بود، پس اجازه دهید کمی فرافکنی کنیم!

2. چگونه توماس ناگل خود را تربیت کنید :

وقتی فیلم تمام شد آرام بودم و صم و بکم، اثر نولان یک تجربه خالص عرفانی بود. نه! مراد «گنوستیسیزم» نیست بل تجربه ای به مانند اینکه حواس پنج گانه انسانی را کنار گذاشته ام -دنیایی که کانت فنومن می نامد- و قدم به دنیایی گذاشته ام که کیهان واقعی اطراف ماست جهانی که تنها می توان به مدد ریاضیات و فیزیک آن را شناخت ولی انسان از درک مستقیم آن عاجز است -دنیایی که کانت نومن می نامد- متافیزیک نیست ولی حواس انسان برای شناخت آن تکامل پیدا نکرده است. دکتر برند (آنا هاتاوی) دانشمند است و می داند متافیزیکی در کار نیست ولی از عشق سخن می گوید ولی مرادش عشق عرفانی نیست، از عشقی سخن می گوید که فیزیکی است ولی نه محدود به حواس پنج گانه.

این تم در تمام فیلم تکرار می شود بارها از خود می پرسیم «لعنتی نکند نولان می خواهد نتایج متافیزیکی بگیرد؟!» و مرتب می فهمیم نولان تنها به محدودیت حواس ما اشاره می کند و با سکانس آخر در کتابخانه آخرین میخ را به تابوت متافیزیک می کوبد : هیچ «دیگرانی» در کار نبودند. آن بیرون هیچکس برایش مهم نیست چه بر سر انسان ها خواهد آمد نه خدایی و نه موجودات فضایی. خود انسان ها بودند که کرم چاله را برای انسان ها ساختند، سرنوشت نسل هوموسیپنس های لعنتی به دست خودشان رقم خواهد خورد آن زمان که با یاری علم محدودیت های حسی خود را بشکنند و بر بعد چهارم و پنجم تسلط یابند.

3. هرآنچه درباره داوکینز نمی دانی و می خواهی از نولان بپرسی :

Interstellar پرسش های مهمی درباره تکامل مطرح می کند. درست است بدون شک نولان دانشمند نیست ولی به بینشی هنری از تکامل رسیده و می خواهد و می تواند پرسش های بزرگی را از ببینده بپرسد. نقطه اوج این پرسش ها زمانی است که کوپر باید دست به یک انتخاب بزند : نجات فرزندان خودش یا نسل بشریت؟

داوکینز در کتاب ژن خودخواه درباره ژن ها اینگونه نوشت که ژن های لعنتی موجودات خودخواهی هستند که به چیزی جز بقا و تولید مثل خود فکر نمی کنند، ژن می خواهد نسلش را گسترش دهد و حتی برایش مهم نیست چه بلایی بر سر حامل آن خواهد آمد و برای درک تکامل رفتار موجودات باید ژن را واحد بررسی قرار داد نه کلیت خود موجود زنده را همچون زیست شناسی تکاملی کلاسیک داروین.

در این میان نولان یک پارادوکس عجیب را نمایان می کند: آیا ژن های کوپر تصمیم خواهند گرفت که فرزندانش را قربانی کند و سیاره ای قابل سکونت پیدا کند و کولونی ژن های انسان را در آن بکارد؟ یا کوپر تصمیم خواهد گرفت که نسل مستقیم فرزندان خودش را نجات دهد؟ اراده ژن یا اراده کوپر؟ آیا این دو اصلا مستقل هستند یا تنها بازی کلامی است؟

4. دکتر استرنجلاو یا چگونه یاد گرفتم از دانشمندان دیوانه متنفر نباشم و به علم عشق بورزم :
انسان ها بیشتر از هر زمان دیگری به «ساینس فوبیا یا علم هراسی» دچار شده اند، انسان از چیزی که نمی شناسد هراس دارد این در ژن های اوست.

زمانی به همراه جمعی از دوستانم به دیدن فیلم بازگشت اصغر فرهادی رفته بودم، بعد از تمام شدن فیلم با سکانس نهایی شاهکارش، دوستم رو من کرد و گفت «واقعا که هنر برتر از علم است». در آن لحظه می خواستم خره خره اش را بجوم ولی بعدها فهمیدم حق با او بوده، مشکل از خود دانشمندان برج عاج نشین است. خود دانشمندان مقصر هستند که در فیلم های بزرگ تاریخ سینما یا دیوانه اند یا جنایت کار (اکثرا هردو!). ولی نولان با Interstellar این کلیشه را شکست، دانشمندان نولان «انسان» هستند. همین! مثل همه مردم عاشق خانواده خود هستند و محدودیت های احساسی خود را دارند.

کریستوفر نولان با اختراع شخصیت «تارس» استنلی کوبریک را ناک اوت کرد. تارس ربات هوشمند گروه در انتهای فیلم حاضر می شود خود را به قیمت نجات نسل بشر نابود کند. آنقدر در فیلم های کلیشه ای سینما ربات ها از انسان ها سرپیچی کرده اند که تا اخرین لحظه باورمان نمی شود چنین اتفاقی افتاده. نولان علم هراسی و فناوری هراسی ندارد می داند و می بیند که فناوری چگونه به خدمت بشریت درآمده.

محمد یاورزاده