رابطه هورمون مردانه و خشکی چشم زنان

در دوران بارداری و یائسگی، به‌دلیل برهم خوردن تعادل هورمون‌های زنانه و مردانه در بدن، ترشح اشك مختل می‌شود و خشكی چشم به‌وجود می‌آید. بنابراین، برای پیشگیری از ضایعات جدی‌تر چشمی نظیر آسیب قرنیه و كاهش بینایی، تشخیص سریع و درمان خشكی چشم، بخصوص در این مراحل از زندگی زنان ضروری است.

اشك ماده‌ای بسیار مهم و ارزشمند در محافظت از سطح چشم است. اگر در ترشح اشك به‌طور متوالی یا مكرر اختلالی ایجاد شود، فرد دچار خشكی چشم خواهد شد.

اشك از نظر ساختمانی از سه لایه تشكیل شده است: چربی، مایع و موسین. لایهٔ موسین روی سطح چشم قرار می‌گیرد و از آن در برابر عوامل محیطی محافظت می‌كند. اگر به هر دلیل، یكی از این سه لایهٔ اشكی دچار ضایعه‌ای شود، پایداری اشك روی سطح چشم كاهش می‌یابد و مشكلات بعدی را در پی خواهد داشت. به دنبال خشكی چشم، سطح قرنیه و بافت ملتحمهٔ پلك آسیب می‌بیند و حتی ممكن است فرد بینایی‌اش را از دست بدهد. افراد مبتلا به كاهش اشك و خشكی چشم علائمی مانند سایر بیماری‌های چشمی دارند. احساس وجود جسم خارجی در چشم، خارش، سوزش، تاری دید، تحریكات سطحی و درد از شایع‌ترین این علائم هستند.

عوامل مختلفی در بروز خشكی چشم مؤثرند. كاهش رطوبت محیطی، مشكلات پلكی، مصرف برخی داروهای خوراكی، استعمال سیگار، مصرف مكمل‌های ویتامین، دردهای مفصلی و درمان‌های هورمونی از جملهٔ این عوامل‌اند. سن و جنس نیز از عواملی هستند كه در ابتلا به خشكی چشم مؤثرند. خشكی چشم در زنان، بخصوص زنان یائسه، بیشتر از مردان دیده می‌شود.

نكتهٔ بسیار مهم در ترشح طبیعی اشك و مرطوب ماندن سطح چشم، وجود میزان مطلوب آندروژن‌ها یعنی هورمون‌های مردانه است. هورمون‌های مردانه در هر دو جنس زن و مرد وجود دارند اما در مردان به میزان بیشتری تولید می‌شوند. با افزایش سن، سطح تمام هورمون‌ها ـ زنانه و مردانه ـ در خون كاهش می‌یابد. میزان افت هورمون‌های مردانه در بدن زنان به‌مراتب بیشتر است. بنابراین، خشكی چشم كه اساساً ناشی از كاهش میزان هورمون‌های مردانه است، در زنان بیشتر و زودتر بروز می‌كند.

متأسفانه، خشكی مزمن چشم با ضایعات قرنیه همراه است و در صورت بی‌توجهی به درمان مناسب، كاهش بینایی را در پی خواهد داشت. بنابراین، هرگونه احتمال خشكی چشم باید حتماً بررسی شود.

درحال‌حاضر پیشنهادهای گوناگونی برای درمان خشكی چشم ارائه می‌شود، اما درمان معمول و مرسوم، كه اكثر چشم‌پزشكان و متخصصان روماتولوژی به بیشتر بیماران خود توصیه می‌كنند، استفاده از اشك مصنوعی به‌جای اشك طبیعی است. امروزه انواع گوناگون اشك مصنوعی به‌راحتی در دسترس است. باید دانست كه اغلب این اشك‌های مصنوعی فقط جنبهٔ تسكین‌دهنده دارند و خشكی چشم را درمان نمی‌كنند. همچنین داروهای ضدالتهابی زمینه‌های كاهش ترشح اشك را بهبود می‌بخشند و تا حدودی خشكی چشم را درمان می‌كنند. باید به‌خاطر داشت كه نوع درمان انتخابی تا حدود زیادی به ‌نوع و علت بروز خشكی چشم بستگی دارد.

درمان‌های موجود به ترتیب زیر طبقه‌بندی می‌شوند:

ـ استفاده از اشك مصنوعیِ حاوی مادهٔ محافظ برای جلوگیری از فاسد شدن آن؛

ـ استفاده از اشك مصنوعی بدون مادهٔ محافظ؛

ـ كنترل عوامل محیطی نظیر باد، رطوبت، مواد محرك و حساسیت‌زا، دود، دخانیات، بخار و مه؛

ـ استفاده از مواد ضدالتهاب موضعی برای سطح چشم؛

ـ كنترل داروهای مصرفی نظیر داروهای مُدر، ضدحساسیت‌ها و ضدافسردگی‌ها؛

ـ بستن مجاری خروج اشك با مواد كلاژن، پلاستیك یا سیلیكون؛

ـ استفاده از مواد تحریك‌كنندهٔ غدد مترشحهٔ اشك (مصرف این داروها در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود)؛

ـ استفاده از داروهای جدیدی كه جنبهٔ تحقیقاتی دارند و به‌طور معمول در دسترس نیستند.

مهم‌ترین نكته در درمان خشكی چشم، اطلاع از شرح حال دقیق فرد از جنبهٔ وضعیت چشم‌ها، بیماری‌های عمومی و مصرف داروهای مختلف و بررسی كلیهٔ عوامل مؤثر در ایجاد و تشدید آن است. مهم‌ترین این عوامل سن بیمار است كه متأسفانه خانم‌ها در اكثر موارد واقعیت آن را نمی‌گویند!

هدف اصلی در درمان خشكی چشم، حفظ قدرت بینایی و پیشگیری و كاهش احتمال بروز ضایعات چشمی ناشی از آن است. كنترل محیط و حفظ شرایط آب و هوایی محیط زندگی و كار در بهبود خشكی چشم بسیار مؤثر است. توصیه می‌شود هنگام مطالعه، كار با كامپیوتر یا هرگونه فعالیتی كه به بینایی دقیق نیاز دارد، فاصلهٔ باز بودن پلك‌ها كمتر شود، یعنی با پلك ‌زدن مكرر، به چشم آرامش بیشتری داد. به علاوه، از مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت داروهای مدر و ضدحساسیت اجتناب و از مواد جانشین اشك استفاده شود. اشك مصنوعی بدون مادهٔ محافظ، پماد اشكی یا ژل اشكی در اكثر موارد كمبود اشك را به‌خوبی جبران می‌كنند. همچنین، بیماری‌های بافت همبندی نظیر آرتریت روماتوئید را كه با خشكی چشم همراه می‌شوند باید پیگیری كرد.

استفاده از عینك‌هایی كه در پهلوها هم پوشش دارند در موارد شدید خشكی چشم توصیه می‌شود، هرچند كه به چشم زدن آنها در مجامع عمومی چندان مطلوب نیست.

تركیب دارویی جدیدی به‌صورت قطرهٔ موضعی تولید شده (Cyclosporine) كه انقلابی در درمان و پیشگیری از خشكی چشم پدید آورده است. این دارو، ضمن كاهش تورم سطحی چشم، باعث پایداری بیشتر اشك در چشم می‌شود و به نحو چشمگیری در درمان خشكی چشم مؤثر است..

در نهایت، برای افرادی كه به‌ هیچ‌ درمان دارویی پاسخ نمی‌دهند، پلاك مخصوصی در سوراخ خروج اشك كه در گوشهٔ داخلی پلك تحتانی قرار گرفته است تعبیه می‌شود تا تخلیهٔ اشك را به حداقل برساند.

عوامل تشدیدكنندهٔ خشكی چشم نظیر خشكی هوا، موتورسواری، دوچرخه‌سواری و حركت در هر شرایطی كه چشم در معرض باد قرار گیرد، استفاده از لنزهای تماسی، فعالیت‌هایی نظیر مطالعه، كار در شب، كار با كامپیوتر، و كار در هوای خشك و با رطوبت پایین بهتر است در مبتلایان به این عارضه محدود شود. البته استعمال دخانیات (تنباكو و نیكوتین) نیز برای این افراد بخصوص در دوران بارداری ممنوع است.

●خشكی چشم و بارداری

خشكی چشم در دوران بارداری بسیار شایع است، اما متأسفانه به‌عنوان نشانهٔ تأییدشدهٔ بارداری مطرح نشده است. در دوران بارداری، ترشح هورمون‌های زنانه افزایش می‌یابد. این تغییر كاملا ً طبیعی است، یعنی در این مرحله از زندگی زنان و به دنبال تغییراتی كه در سیر بارداری ایجاد می‌شود، نشانهٔ سلامت است و نه بیماری. میزان بالای هورمون‌های زنانه در دوران بارداری، بخصوص در سه‌ماههٔ آخر، باعث برهم خوردن آشكار تعادل میان سطح آنها و سطح هورمون‌های مردانه در خون می‌شود و احتمال ابتلا به خشكی چشم را در زنان باردار افزایش می‌دهد.

به‌طوركلی، در دوران بارداری و شیردهی، میزان ترشح هورمون‌های مردانه و تأثیرات آنها در زنان كاهش می‌یابد. در سه‌ماههٔ اول بارداری، تهوع و استفراغ، بخصوص در بارداری اول، سبب كاهش مایعات بدن می‌شود. داروهای ضدتهوعی نیز كه معمولا ً در این زمان تجویز می‌شوند این وضعیت را تشدید می‌كنند. در نتیجه، ترشح اشك هم كمتر و خشكی چشم شایع‌ می‌شود.

نكتهٔ قابل توجه در زنان باردار دچار تهوع و استفراغ مداوم این است كه از دست دادن آب بدن از طریق استفراغ، همراه با دریافت كم مایعات خوراكی به علت بروز حالت تهوع و نیز مصرف داروهای ضدتهوع كه ترشحات بدن را كاهش می‌دهند، تولید اشك را كم می‌كند. این وضعیت بخصوص در زنان بارداری كه از لنزهای تماسی (برای رفع عیوب انكساری یا با مقاصد زیبایی) استفاده می‌كنند بسیار شدیدتر است.

به‌طوركلی، زنان باردار باید نسبت به خشكی چشم حساس باشند، به‌ویژه اگر قبل از بارداری نیز به خشكی چشم و كاهش ترشح اشك مبتلا بوده‌اند.

ضمن آنكه بارداری را دورانی هیجان‌انگیز و زیبا در زندگی زنان می‌دانیم، تردیدی وجود ندارد كه رعایت نكات توصیه‌شده برای حفظ سلامت چشم‌ها در این دوران ضروری است.

●خشكی چشم در دوران یائسگی

دوران یائسگی با حملات گرگرفتگی، نوسانات خلق‌وخو و خشكی چشم همراه است و كمبود اشك در این مرحله از زندگی زنان باعث آزردگی آنان می‌شود. در دوران یائسگی، به‌دلیل كاهش تولید هورمون در بدن، ترشح اشك در چشم هم كم می‌شود و نهایتاً به خشكی چشم، تورم و التهاب آن می‌انجامد. البته نباید فراموش كرد كه سابقهٔ ابتلا به خشكی چشم یا وجود زمینهٔ ارثی و فامیلی نیز در بروز این عارضه مؤثر است.

در دوران یائسگی، استفاده از لنزهای تماسی، وجود ضایعات پلكی، مصرف داروهای مدر و ضدحساسیت و ضدافسردگی و داروهای پایین‌آورندهٔ كلسترول خون، ابتلا به بیماری‌های با علت ناشناخته كه با كاهش قدرت ایمنی بدن همراه‌اند، و همچنین استفاده از برخی لوازم آرایشی نظیر ریمل و خط چشم به‌دلیل افزایش تحریكات پلكی ممكن است سبب تشدید خشكی چشم شوند.

به زنانی كه در سنین یائسگی قرار دارند و در معرض خطر ابتلا به خشكی چشم هستند توصیه می‌شود كه حتی‌الامكان از لوازم آرایشی كه كمترین حساسیت‌زایی را دارند استفاده كنند.

▪خشكی چشم در زنان به‌مراتب شایع‌تر از مردان است.

▪درمان متداول خشكی چشم استفاده از اشك مصنوعی است.

▪ تهوع و استفراغ سه‌ماههٔ اول بارداری باعث كاهش مایعات بدن ازجمله اشك می‌شود.

▪ خشكی چشم بخصوص در زنانی كه از لنزهای تماسی استفاده می‌كنند شدیدتر است.

▪سابقهٔ ابتلا یا وجود زمینهٔ ارثی خشكی چشم در ایجاد این عارضه مؤثر است.

▪استفاده از ریمل و خط چشم به‌دلیل افزایش تحریكات پلكی ممكن است سبب تشدید خشكی چشم شود.

▪ خشكی چشم اساساً ناشی از كاهش میزان هورمون‌های مردانه است.

▪خشكی چشم ممكن است با ضایعات جدی قرنیه همراه شود.

▪ هنگام مطالعه یا كار با كامپیوتر باید مكرر پلك زد.

منبع : ماهنامه زنان