.svg)
رقابت نفس‌گیر مصرف‌گرایی بین جوانان ایرانی
پای حرف‌هایش که می‌نشینی از آرزو‌هایش می‌گوید. از اینکه برای دیده شدن نیاز به تغییر و تحول در خود احساس می‌کند و برای رسیدن به آن هر کاری می‌کند؛ بدون آنکه فکر کند چقدر با او و شرایط خانواده و حتی جامعه هم‌خوانی دارد. در حرف‌هایش نوعی تشویش ذهنی برای رقابت با همنوعانش وجود دارد تا از دیگران عقب نماند؛ از لنز چشم گرفته تا استفاده از کرم پودر‌ها و لوازم آرایشی که وقتی بر پوست شاداب جوانش می‌نشیند زیبایی مصنوعی‌اش از دور دل می‌برد و از نزدیک... حالا دیگر با جراحی بینی و گونه، چهره‌ای متفاوت ساخته است تا در میان دوستان و مخاطبان خود بهتر دیده شود؛ اما هنوز هم راضی نیست و چشم به مانکن‌های غربی دوخته است شاید عطش خودنمایی‌اش برطرف شود.
***
با وجود جایگاه ارزشمند کشورمان در سطح جهانی از نظر پیشرفت‌های علمی و فناوری، در بخش اجتماعی و فرهنگی وضعیت به گونه‌ای است که جامعه به سمت مصرف‌گرایی هدایت می‌شود و در برخی بخش‌ها، مصرف از سرانه استانداردهای دنیا فرا‌تر رفته است. مقایسه جزئی بین الگوی مصرف جوانان ایرانی و غیر ایرانی، حاکی از این است که آن‌ها در بسیاری از مصارف رتبه‌دار هستند؛ رتبه اول دنیا در عمل زیبایی بینی و استفاده از سرویس پیام کوتاه، رتبه سوم دنیا در مصرف لوازم آرایشی، مصرف سرانه ۴۲ لیتری نوشابه که ۴ برابر بیشتر از سرانه دنیاست.
مسابقه زیبایی در ایران به قدری گسترش یافته که این روز‌ها علاوه بر رقابت زنان، شاهد صف‌های طولانی مردان ایرانی برای جراحی‌های زیبایی نیز هستیم. این رقابت تا جایی پیش رفته که در حال حاضر استفاده از لوازم آرایشی و عمل‌های جراحی در ایران دیگر نه سن خاصی دارد و نه قشر خاصی. کار‌شناسان و جامعه‌شناسان، نسل جدید را نسل فرهنگ التقاطی می‌دانند. معتقدند نسل جدید در دوران گذار که شامل عبور از فرهنگ سنتی به فرهنگ مدرن است، با تداخل اعتقادات مذهبی و شاخصه‌های غربزدگی دچار نوعی سردرگمی شده است.
این موضوع باعث شده که نسل جوان امروز هویت خود را گم کند و نداند در کجای پازل زندگی قرار گرفته و برای احیای آن و اثبات حضور در جامعه به عشوه‌گری و جلب توجه روی بیاورد. «امیر رستگار خالد»، کار‌شناس اجتماعی، عامل افزایش علاقه جوانان به عمل‌های زیبایی و لوازم آرایش را محدودیت ابراز خود در ایران می‌داند و معتقد است: «دلیل میزان گرایش جوانان در ایران به مصرف لوازم آرایش و عمل‌های زیبایی بیشتر از کشورهای توسعه یافته این است که آن‌ها با محدودیت‌هایی برای ابراز وجود در بخش‌های هنری، فرهنگی و اقتصادی روبرو هستند. از آنجایی که جوانان دوست دارند مورد توجه اطرافیان قرار گیرند، بسته به اینکه نیاز‌ها و خواسته‌هایشان در زندگی تا چه حد برآورده شود و به چه سمت و سویی متمایل شود، عادت‌های خاصی را می‌پذیرند.»
به گفته رئیس انجمن جراحان پلاستیک و زیبایی ایران، ۷۵ درصد جراحی‌های زیبایی به ویژه بینی، غیر ضروری است. در کشورمان افرادی هستند که بیش از ۹ بار بینی خود را به تیغ جراحی سپرده‌اند و در واقع از بینی‌شان چیزی نمانده است. بعد از ایران، کشورهای آمریکا، انگلستان و فرانسه در ردیف‌های بعدی رکورد عمل بینی قرار دارند. به دلیل میزان بالای آمارهای جراحی بینی در سال ۸۶ ، ایران به عنوان پایتخت عمل جراحی بینی در جهان شناخته شد.
با واکاوی چنین آمار‌ها و گزارش‌هایی، بسیاری از کار‌شناسان این رفتار جوانان را واکنش به سن بلوغ و بحران‌های مربوط به آن می‌دانند و شاید بتوان از آن به عنوان بحران هویت و شناخت یاد کرد اما رستگار خالد کار‌شناس اجتماعی، با رد این موضوع تأکید می‌کند: «آنچه جوانان ایرانی را به سمت عمل‌های زیبایی، مدگرایی و استفاده از لوازم آرایش سوق می‌دهد، ابراز هویت است نه بحران هویت. زمانی بحران هویت به وجود می‌آید که جوانان به دنبال تغییر و تحول در ظاهر خود باشند و در تصمیم‌گیری ثبات نداشته باشند. در حالی که جوانان امروز هویت ساخته شده‌ای را در ذهن خود دارند که نیازمند متجلی کردن آن هستند. در کنار آن به صورت طبیعی جوانان خواهان مطلوب بودن هستند و دلربایی با آرایش کردن و عمل‌های زیبایی مقدمه‌ای برای مطلوبیت است.»
الگو، ساخته‌ای است برای ایجاد نمونه‌های دیگر. ژست رفتاری با تکرار مداوم توسط اشخاص ساخته می‌شود. یک عادت وقتی بوجود می‌آید که شخص عملی را مرتب و با شیوه‌ای یکسان تکرار کند. شبکه‌های تلویزیونی، مطبوعات و پایگاه‌های اینترنتی، انواع مدهای جدید را تبلیغ می‌کنند و از این طریق، زمینه را برای گرایش خانواده‌ها و بخصوص جوانان به سوی مدهای نو مهیا می‌سازند. در عصری که ماهواره حتی در دورافتاده‌ترین روستاهای کشور راه پیدا کرده، صحبت درباره اثرات منفی آن بایسته به نظر می‌رسد. تقلید از الگوهای غربی و تسلیم محض شدن در مقابل عظمت ظاهری غرب و اطاعت کورکورانه منجر به از دست دادن سرمایه‌های معنوی جامعه می‌شود.
به اعتقاد رستگار خالد، یکی از مؤثر‌ترین ابزارهایی که جوانان هویت گمشده خود را در آن جستجو می‌کنند، رسانه است: «امروزه تبلیغات رسانه‌ها اعم از داخلی و خارجی موجب شده که مصرف‌گرایی جنبه‌های اقتصادی خود را از دست بدهد و بیشتر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی به خود بگیرد. به طور کلی مصرف (هزینه برای لوازم آرایش، عمل‌های جراحی و مدگرایی) تابع نظام ترجیحات، علایق و ارزش‌های افراد است. نظام ارزشی، گرایشی و نگرشی افراد، یک بعد از زیست جهانی آنهاست. به عبارت دیگر افراد با نگرشی که دارند در ذهن خود هویتی را تعریف و باور می‌کنند و در راستای این هویت با گرایش به عمل‌های زیبایی و آرایش کردن به دنبال بیرونی کردن هویتی که در ذهن خود ساخته‌اند، می‌روند و پس از آن در تعامل با افراد جامعه بر می‌آیند تا مورد تأیید اجتماعی قرار گیرند. البته باید گفت که این مشکل تنها منحصر به کشور ما نیست. اصالت تن و زیبایی در تمام دنیا به یک مشکل تبدیل شده که رسانه‌ها عامل مهمی در ایجاد آن هستند؛ چرا که سیستم سرمایه‌داری برای افزایش سود دائما لباس، مد و آرایش‌های افراطی را تبلیغ و ارزش گذاری می‌کنند.»
یکی از نیازهای طبیعی نوجوانان مجالست و مؤانست با معاشران است. پدران و مادران هرگز نمی‌توانند نقش همبازی را عهده‌دار شوند؛ حتی والدینی که رابطه‌ای صمیمی با فرزندان خود دارند. تأثیری که دوست بر انسان می‌گذارد قابل مقایسه با راهنمایی و اندرز پدران و مادران نیست، زیرا نوجوانان در برابر گفته‌های بزرگتر‌ها مقاومت می‌کنند ولی در برابر دوستان و معاشران ناخودآگاه از رفتار و کردار آنان الگو می‌گیرند. «بهرام بیات»، جامعه‌شناس در این باره می‌گوید: «یکی از آسیب‌های شایع در محیط اجتماعی امروز چشم و هم‌چشمی است که جوانان در راستای آن علاقه‌مند به تظاهر به پولداری هستند. اگر پای صحبت‌های جوانان بنشینیم، مشاهده می‌کنیم که بسیاری از آن‌ها هدفی برای پولدار شدن ندارند بلکه با تظاهر به ثروتمندی تلاش در خودنمایی می‌کنند. این در حالی است که شهروندان در کشورهای اروپایی هدفشان در زندگی متظاهرانه نیست. مصرف متظاهرانه و مدیریت بدن دو اصل است که امروزه در جوانان ایرانی به وفور دیده می‌شود و تلاقی این موضوع پدیده‌ای به نام مصرف گرایی افراطی را در جوامع امروز به وجود آورده است.»
بیات در ادامه به مفهوم مدیریت بدن چنین اشاره می‌کند: «مدیریت بدن به معنای نظارت و تغییرات مستمر ویژگی‌های ظاهری و مرئی بدن است که به کمک معرف‌های کنترل وزن (از طریق ورزش، رژیم غذایی و دارو)، عمل‌های پزشکی (جراحی بینی و پلاستیک) و میزان اهمیت دادن به مراقبت‌های بهداشتی و آرایشی (استحمام روزانه، آرایش مو، آرایش یا اصلاح صورت، استفاده از عطر و ادکلن، آرایش ناخن و لنز رنگی برای خانم‌ها)، به شاخصی اساسی تبدیل شده است.»
مد و مدگرایی پدیده‌ای است که کمابیش در میان همه اقشار جامعه وجود دارد، اما در این میان، جوانان و نوجوانان بیش از دیگران به «مد» اهمیت می‌دهند و «مدگرا» هستند. این روز‌ها با دیدن لباس‌های رنگارنگ و عجیب و گا‌هاً پاره، در پوشش جوانان به اصطلاح مطابق با مد روز، تصور می‌شود که جوانان کشورمان در همپایی باغربی‌ها جاده مد گرایی را سپری می‌کنند، اما واقعیت چیز دیگری است.
رستگار خالد، در این‌باره می‌گوید: «شاید جوانان ایران در مصرف لوازم آرایشی و عمل زیبایی رکورددار باشند اما در زمینه مدگرایی خوشبختانه هم‌پای جوانان سایر کشور‌ها نیستند. برتری‌جویی و تشخص طلبی یکی از عوامل پیدایش مد در بین جوانان است. افرادی که خود را بر‌تر از دیگران و مربوط به قشر مرفه جامعه می‌دانند، سعی می‌کنند این برتری را در لباس پوشیدن، محیط‌آرایی و سبک آرایش و زیور آلات خود نشان دهند و برای همین به دنبال مدهای جدید هستند. دلیل اینکه جوانان ایرانی کمتر از جوانان غیر ایرانی به مدگرایی گرایش دارند نظام ارزشی ایران اسلامی است. به هر حال با توجه به اینکه ایران یک کشور اسلامی است جوانان اسلامی با پایبندی به ارزش‌های مذهب و نظام، مانند غربی‌ها از مد تبعیت نمی‌کنند. علاوه بر این مسئله خانواده در ایران بسیار مورد اهمیت است. با توجه به اینکه خانواده‌های ایرانی بیشتر از کشورهای غربی به فرزند توجه دارند، به همین دلیل جوانان ایرانی در راستای پیروی از مدگرایی عقب‌تر از جوانان غربی هستند، خانواده‌های ایرانی به دلیل محبت ذاتی که نسبت به فرزندانشان دارند همواره آن‌ها را مورد توجه، تعریف و تمجید ظاهری قرار می‌دهند و همین امر باعث می‌شود که جوانان ایرانی کمتر از جوانان غربی دنباله رو مد باشند.»
وی در ادامه، مقایسه‌های اجتماعی را عاملی برای تحریک پذیری جوانان در کنار تمام عوامل بیان شده می‌داند و می‌گوید: «دورانی بود که عمل زیبایی به منظور برطرف کردن نقایص صورت انجام می‌شد، اما در حال حاضر به دلیل مد شدن عمل‌های زیبایی کسانی که چهره‌شان هیچ نقصی ندارد، برای رقابت با دیگران به جراحی تن می‌دهند. مشکل بسیاری از این افراد، فکری است. بخشی از مقایسه اجتماعی یا همان چشم‌و هم‌چشمی از گسترش نظام‌های فرهنگی غربی، ماهواره و تبلیغات نادرست رسانه‌ها در جامعه نشات می‌گیرد.»
انگیزه رقابت و چشم و هم‌چشمی با دیگران، یکی از عوامل پیروی از مد در بین جوانان و نوجوانان محسوب می‌شود. این انگیزه، در همه افراد وجود دارد و به گونه‌های مختلف بروز می‌کند. رقابت اگر در زمینه‌های مثبت جهت داده شود، باعث پیشرفت و رشد و تکامل معنوی فرد می‌شود؛ اما اگر جهت‌گیری آن به سوی امور مادی و مدپرستی باشد و فرد سعی کند از لحاظ ظاهری از دیگران عقب نماند، سرانجام خوبی نخواهد داشت.
این کار‌شناس اجتماعی با بیان اینکه متاسفانه جامعه کنونی به سمتی پیش رفته که ارزش تحصیلات و شغل از بین رفته است، می‌گوید: «افراد به جای آنکه در تحصیلات و دستیابی به شغل‌های موفق چشم و هم‌چشمی کنند در مسائل پوچ رقابت می‌کنند. اکنون در جامعه‌ای به سر می‌بریم که فردگرایی رواج یافته و علت این امر عدم تحقق ابراز هویت جوانان در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. جوانان زمانی که نمی‌توانند ذهنیت خود را در موضوعی که دلشان می‌خواهد متمرکز کنند و خود را در عرصه‌های مختلف مثلاً شغلی موفق نشان دهند، به سمت ابراز وجود با روش‌های نامطلوب می‌روند. همین امر باعث می‌شود که جوانان برای کسب منزلت به آسان‌ترین وجه ممکن در جهت برآوردن نیازهای درونی خود گام بردارند و از آنجایی که نیازهای درونی دیگر آن‌ها پوچ است با عمل‌های زیبایی و آرایش کردن ارضای درونی می‌شوند.»
مدگرایی، ریشه در نیازهای طبیعی جوانان دارد و برخاسته از روحیه نوگرایی آن‌ها است، اما ممکن است آن‌ها ناخواسته به هنجارهایی رو آورند که با فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی ما در تضاد است. در این میان چگونه می‌توان از فرهنگ‌سازی برای کسب زیبایی درونی زنان ایرانی سخن گفت در حالی که عنصر آرایش و پررنگ شدن زیبایی ظاهری و عمل‌های زیبایی در فیلم‌ها و سریال‌های داخلی نیز وجود دارد؟ به اعتقاد صاحب‌نظران در این میان چاره‌ای جز تغییر فرهنگ و نگرش جامعه در خصوص معیارهای ایده‌آل برای جوانان وجود ندارد.
بیات، استاد دانشگاه، ایجاد مهندسی فرهنگی یا نظام ارزشی صحیح را در اصلاح الگوی مصرف جوانان یک اصل برمی‌شمارد و می‌گوید: «تلویزیون به عنوان رسانه تأ‌ثیرگذار می‌تواند با تبلیغات موثر، نمایش فیلم‌های آموزشی، الگوی مصرف بومی را به جوان القا کند. جوان امروزی به دلیل مشکلات مالی از تشکیل خانواده و رسیدن به منزلت اجتماعی فراری است و از پذیرش مسئولیت و تعهد شانه خالی می‌کند و تمایل دارد با مدیریت بدن یا همان آرایش کردن، عمل‌های زیبایی و مدگرایی به جوانی خود وسعت دهد. هرچند امروزه وسعت جوانی در میان سالمندان نیز گسترش یافته است. علت آن این است که سالمندان هم مانند جوانان زمانی که در شرایط دشوار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرند ترجیح می‌دهند با دلخوشی‌های کاذب خلأهای ناشی از ابراز وجود در بخش‌های دیگر اجتماعی را جبران کنند. مشکلات اقتصادی بستر‌ساز گرایش جوانان به مد گرایی، عمل‌های جراحی و... است. چرا که یکی از راه‌های ابزار وجود داشتن شرایط مالی مناسب است.»
فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی از اساسی‌ترین عناصر یک نظام اجتماعی هستند که پایه ارزیابی ما را از پدیده‌های اطراف‌مان تشکیل می‌دهند و در واقع، رفتار ما را نسبت به آن‌ها تنظیم می‌کنند. بنابراین، در پذیرش یا عدم پذیرش الگو‌ها و مدهایی که در جامعه رواج می‌یابند، ابتدا باید رابطه آن‌ها را با نظام ارزشی حاکم بر جامعه و اصول و مبانی مورد قبول آن مردم، مورد ارزیابی قرار داد و میزان همگرایی یا واگرایی آن‌ها را از یکدیگر سنجید.
بهرام بیات، در مقایسه میزان استفاده از لوازم آرایش جوانان ایرانی در دانشگاه‌ها با دیگر کشورهای می‌گوید: «امروزه بحث آرایش کردن به یک روال عادی در دانشگاه‌ها تبدیل شده. اگر بخواهیم یک مرکز علمی دانشگاهی در خارج از کشور را با ایران مقایسه کنیم با وجود اینکه جوانان ایرانی تفاوت بسیاری از نظر آموزه‌های دینی و فرهنگی دارند، مشاهده می‌کنیم در دانشگاه‌های صاحب نام اروپایی و آمریکایی محیط علمی پذیرای دانشجویانی با ظاهر ساده است که این رفتار بازتاب قوانین این دانشگاه است. آمار‌ها در ضوابط و قوانین بیش از ۱۵۰ دانشگاه جهان نشان می‌دهد که در ضوابط پوشش این دانشگاه‌ها، دانشجویان از هر گونه آرایش منع شده‌اند. این در حالی است که جای چنین قوانین محکمی در دانشگاه‌های ما خالی است و یک کلاس درس ایرانی با انواع آرایش‌های غربی که بیشتر برای عروسی و مهمانی مناسب است، دیده می‌شود.»
مدهای لباس، اگر در عین جذابیت و امروزی بودن، برخاسته از فرهنگ خودی بوده و با اصول و مبانی اعتقادی و اخلاقی جامعه ما تعارض نداشته باشند، نشانه خلاقیت و نوآوری جوانان ما بوده، هویت فرهنگی آنان را به نمایش می‌گذارند. بنابراین، باید تدابیری سنجیده شود تا مد‌ها و مدل‌ها، هم نیاز به تنوع طلبی و نوجویی و میل به امروزی شدن جوانان را تأمین کنند و هم جوانان ما از پیامدهای منفی مدگرایی، در امان بمانند.
بیات در ادامه تأکید می‌کند: «با وجود اینکه بسیاری از جوانان جامعه ما تصور می‌کنند کشورهای اروپایی مرکز آزادی و زیبایی هستند و افراد توجه زیادی به ظاهر خودشان دارند و به اصطلاح افرادی شیک و باکلاسند، اما تحقیقات کار‌شناسان بیانگر این است که به جز افراد خاص که منتسب به گروه‌های خاص هستند و افرادی که به عنوان فروشنده نیاز به زیبایی جسمشان برای تبلیغات دارند، کمتر دختر نوجوان و جوان را می‌توان دید که از یک حجم زیاد آرایش استفاده کند؛ چرا که معتقدند، پوست و صورتشان شادابی و طراوت جوانی را داراست و آرایش کردن مانع از نشان دادن پوست و صورت شفاف برای آن‌ها می‌شود.»
همه ما به خوبی می‌دانیم که پیروی از الگو‌ها و مدهای غربی نمی‌تواند به ما شخصیت اعطا کند و موجب پیشرفت و ترقی ما شود. عوامل اصلی موفقیت در تمامی زمینه‌ها، خودباوری و پایبندی به اصول اعتقادی و ارزش‌های اخلاقی است. تا زمانی که علم و دانش در وجود ما شکوفا نشود و زیرساخت‌های شخصیت ما مبتنی بر الگوهای فرهنگ اصیل این مرز و بوم، شکل نگیرد، آرایش ظاهر و تقلید از مد‌ها و الگوهای دیگران، جز بحران هویت و دور شدن از اصالت فرهنگی خویشتن، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت. پس بیایید یک بار دیگر در رفتارمان تجدید نظر کنیم و یادمان باشد که نباید اصالت‌های فرهنگیمان را در پرتو جذابیت‌های دروغین فرهنگ بیگانه از دست دهیم.
منبع: هفته نامه طلوع زاهدان
من خودم سعی میکنم شیک و پیک باشم و با کلاس رفتار کنم و به این حرفا توجه نمیکنم چون قبولش ندارم.ما اگه فرهنگ غنی داشتیم نمیرفتم از فرهنگ اروپا پیروی کنم.ما چیزی به نام فرهنگ نداریم
يا لباسامون عربيه (چادر و ...) يا لباسامون غربيه.
اصلا چيزي از لباس خودمون نداريم، خانوم هاي تركمن هم بزور تونستن لباسشون رو نگه دارن، اونم كلي حرف مي خورن كه چرا با لباس سنتي همه جا مي ريد، چرا لباستون رنگيه!!! تويه راهيان نور بودم به يكي از خانوماي تركمن ايراد گرفتن چرا چادر سر نمي كني به احترام شهدا!!!!!!!
انگار لباس اصيل ايراني باعث افت حرمت مي شه!!!!
ما هيچي از خودمون نداريم، وقتي حتي لباسمون هم مال ما نيست.