خیابان "آیت الله ها" در قم + عکس

اگر از معادلات درون قم خبر نداشته باشیم پذیرش این که بیشتر گرایش های اصلی دینی و سیاسی کشور را می توان در یک خیابان هشتصد و شصت متری این شهر مذهبی دید، حرف گزافی به ذهن می آید. خیابان صفاییه (شهدا*) خیابان مرکزی شهر قم است که از چهارراه بیمارستان (شهدا) شروع و تا فلکه صفائیه (جانبازان) ادامه می یابد. ابتدایش به دفتر آیت الله منتظری و انتهایش به دفتر آیت الله خامنه ای ختم می شود. خیابانی که از ابتدا تا انتهایش با ۱۵ دقیقه پیاده روی تمام می شود اما برای فهمیدن معادلاتی که درون «بیوت**» علمایش می گذرد ۱۵ سال هم کم است. اگر از سمت حرم حضرت معصومه به سمت جنوب برویم و خیابان ارم (آیت الله مرعشی نجفی) را رد کنیم، به چهارراهی می رسیم که به خاطر بیمارستان تخریب شده فاطمی قم به چهارراه بیمارستان یا چهارراه فاطمی مشهور است وخیابان مورد بحث ما دقیقاً از اینجا آغاز می شود. لا به لای کوچه های صفائیه مملو از دفاتر انتشاراتی و مؤوسسات حوزوی بزرگ و کوچک است. اما بیش از همه، دفاتر مراجع تقلید به چشم می آید. از سمت شمال غربی خیابان شروع می کنیم:

* دفتر آیت الله منتظری در این قسمت قرار دارد. وی که روزی به عنوان قائم مقام رهبری ایفای نقش می کرد، در پی بروز اختلافاتی از این منصب کناره گرفت و امام در نامه ای به وی توصیه کرد به تدریس در حوزه بپردازد. منتظری از آن پس تا به امروز به عنوان یک مرجع تقلید در قم باقی ماند. سخنرانی جنجالی آیت الله در ۱۳ رجب سال ۱۳۷۶ منجر به حصر خانگی وی تا سال ۱۳۸۱ شد. این مرجع تقلید ۸۷ ساله، پس از انتخابات دهمین دوره ریاست جمهوری به عنوان یکی از لیدرهای مذهبی جنبش معترضان به وضعیت موجود سیاسی در ایران «جنبش سبز» مطرح شده است. منزل آیت الله منتظری چسبیده به دفتر وی است. به گونه ای که از یک در کوچک امکان رفت و آمد از دفتر به منزل ممکن است. دیدارهای خصوصی آیت الله از همین طریق در منزلش صورت می گیرد. اما ورودی اصلی منزل آیت الله منتظری به کوچه پشتی دفتر باز می شود. جایی که کمی آن طرف تر منزل آیت الله صانعی قرار دارد.

* ارتباط خانوادگی بیت آیت الله صانعی و آیت الله منتظری به واسطه قرابت های فکری، فرهنگی و همسایگی، ارتباطی نزدیک است. دفتر آیت الله صانعی دقیقا روبروی منزل وی قرار دارد. صانعی از لحاظ سیاسی مشی اصلاح طلبی را پیشه کرده و در فقه و نظریات دینی نیز سعی می کند نگاه نو و متفاوتی به جهان داشته باشد. نگرشی که از دید بسیاری از صاحب نظران حوزوی مورد انتقاد قرار می گیرد. فتاوای خلاف مشهور صانعی درباره سن بلوغ دختران، دیه، ربا و … از جمله مسایلی بود که موجب انتقادات شدید اللحن بعضی از مدرسان حوزه به وی را به وجود آورد.

* در نزدیکی بیت آیت الله صانعی، منزل آیت الله صادق لاریجانی قرار دارد. صادق لاریجانی که تا پیش از این به عنوان یکی از مدرسان خوشفکر دروس خارج فقه و اصول در قم شناخته می شد، چند ماهی است که قدم به کارهای اجرایی روی آورده است و در حال حاضر ریاست قوه قضاییه را بر عهده دارد.

* منزل قدیم آیت الله سید محمد حسین طباطبایی هم کمی آن طرف تر است. آثار علامه طباطبایی هنوز هم به عنوان یکی از اقطاب فلسفه و تفسیر در قم مورد بررسی قرار می گیرد.
* دفتر آیت الله گرامی نیز در همان نزدیکی است. او به اصلاح طلبان گرایش بیشتری دارد و استخاره های قرآنی او مشهور و مورد اقبال همگان است.

* دفتر مرحوم آیت الله العظمی بهجت در نزدیکی منزل قدیم علامه قرار دارد. آیت الله بهجت که سال گذشته دار فانی را وداع گفت به خاطر سیر عرفانی خود جذابیت دو چندانی به مرجعیت بخشیده بود.
* روبروی دفتر آیت الله العظمی بهجت، دفتر آیت الله مسلم ملکوتی قرار دارد. وی البته از مراجع سرشناس نیست و در دهه نخست انقلاب امام جمعه تبریز بوده است.

* چند قدم دورتر از دفتر آیت الله بهجت دفتر مرحوم آیت الله سید محمد محقق داماد قرار گرفته. سید محمد محقق داماد، داماد آیت الله حائری یزدی-موسس حوزه علمیه قم- بود و از همین روی به داماد ملقب شد. سید محمد محقق داماد از اساتید برجسته علم اصول فقه بود و درس وی از دروس نخبه پرور به شمار می رفت. امروز فرزند سید محمد، یعنی آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد اساتید برجسته رشته حقوق در دانشگاه است. سید مصطفی قم را ترک کرده است اما فرزند بزرگ آیت الله داماد، یعنی آیت الله سید علی محقق داماد، بیت پدر را زنده نگه داشته است و هنوز هم به رسم دیرینه ای که از زمان مرحوم داماد بوده است، روزهای جمعه مراسم روضه در این بیت برقرار می گردد. سید علی محقق داماد، همچون پدر از اساتید برجسته فقه و اصول دوره خارج دروس حوزه به شمار می رود.

* در انتهای کوچه بن بستی که در کنار دفتر آیت الله محقق داماد قرار دارد، منزلی قدیمی است که دفتر و محل تدریس آیت الله مددی است. آیت الله مددی از بستگان آیت الله هاشمی شاهرودی و از عالمای خوشفکر و صاحب نظر قم به شمار می رود.

* مرحوم آیت الله سید محمد وحیدی که از مراجع مورد اقبال آذری زبانان بود و در اوایل دهه هشتاد درگذشت. دفتر و حسینیه وی که در ابتدای کوچه آیت الله مددی قرار گرفته، همچنان فعال است.

* از کوچه اصلی که بیرون برویم، مدرسه حجیتیه را می توانیم در همان نزدیکی ببینم. مدرسه ای که معماری آن را علامه طباطبایی انجام داد. این مدرسه که از مدارس تاریخی حوزه محسوب می شود به دستور آیت الله حجت کوه کمره ای ساخته شد. عالمان سرشناسی همچون آیت الله بهشتی، آیت الله شیخ علی تهرانی، آیت الله جوادی آملی، امام موسی صدر و… در این مدرسه تحصیل نمودند. مرقد آیت الله حجت در نیز در حجره ای در همین مدرسه قرار دارد.

* به موازات دفتر دو مرجع اصلاح طلب، در طرف دیگر خیابان صفاییه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم قرار گرفته است. جامعه مدرسین، اصلی ترین و قدیمی ترین تشکل مدرسان حوزوی قلمداد می شود. تشکلی که در سال های ابتدای انقلاب بیشترین اختلاف را با میرحسین موسوی داشت و امروز نیز همان رویه را حفظ نموده است. آیت الله یزدی، رییس پیشین قوه قضاییه رییس فعلی این جامعه می باشد. این نهاد به عنوان عالی ترین نهاد رسمی حوزه مسؤولیت عالی تعیین بزرگان و مدیران حوزه را به عهده دارد.

* حدود پنجاه قدم دور تر از جامعه مدرسین، در چهارراه بیمارستان ساختمان قدیمی دفتر تبلیغات اسلامی قرار دارد. دفتری که پس از انقلاب تشکیل شد و تا امام خمینی زنده بود، بیشترین اختلاف را با جامعه مدرسین داشت. امروز دیگر دفتر تبلیغات را به عنوان نماد روشنفکری در حوزه می شناسند. این مرکز نشست های گوناگونی را با نگرش های نو در حوزه برگزار می­ کند که یکی از آخرین ها پیشنهاد ایجاد موزه برای حوزه بود که توسط حجة الاسلام و المسلمین ربانی، رییس دفتر تبلیغات مطرح شد. ساختمان جدید این دفتر «مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم» هم در فاصله ای بین جامعه مدرسین و ساختمان اصلی دفتر قرار دارد.
* در سمت چپ خیابان صفائیه، دفتر آیت الله شیخ جعفر سبحانی، اولین دفتر مرجع تقلیدی است که در این خیابان قرار دارد. البته این دفتر به خاطر در کوچکش خیلی به چشم نمی­ آید برای پیدا کردنش کمی پرس و جو لازم است. آیت الله سبحانی از شاگردان فقه و اصول امام خمینی بوده است و تا چندی پیش بیشتر شهرت اصلی وی در علم کلام بود. وی هم اکنون بر مؤسسه امام صادق نظارت دارد. مؤسسه ای که به طور تخصصی به آموزش علم کلام به طلاب می پردازد. چند کتاب از کتب درسی فعلی حوزه از آثار سبحانی است. کتاب هایی که عمدتا در زمینه اصول فقه و عقاید هستند. آیت الله سبحانی رفته رفته دایره فعالیت جدی خود در فقه جدی تر گرفت و امروز به عنوان یکی از مراجع تقلید در قم مطرح است. آیت الله شیخ جعفر سبحانی یکی از کسانی است که به گمان بسیاری، نامش در آینده ای نه چندان دور در لیست مراجع تقلید مورد تأیید جامعه مدرسین قرار خواهد گرفت.
* چند قدم پایین تر از دفتر آیت الله سبحانی و در همان سمت خیابان، تابلوی دفتر آیت الله مکارم شیرازی به چشم می خورد. مکارم شیرازی، امروز مرجعی است که اگر چه به عنوان یکی از منتقدان جدی سیاست های دولت فعلی مطرح است و حاضر به فرستادن پیام تبریک به احمدی نژاد نشد اما ترجیح می دهد بیش از آن که وجهه سیاسی داشته باشد به عنوان مرجعی فرهنگی شناخته شود. این مرجع تقلید ۸۳ ساله که در اوان جوانی خود مکتب اسلام را زیر نظر آیت الله سید کاظم شریعتمداری تأسیس نمود رفته رفته به عنوان یک نویسنده مذهبی در بین قشر تحصیل کرده جایگاه خود را پیدا کرد. تفسیر نمونه یکی دیگر از کارهایی است که تحت نظر آیت الله مکارم تنظیم شد. علیرغم اشکالات وارد بر این تفسیر، هنوز هم یکی از منابع عامه رجوع به معنای قرآن محسوب می شود. این مرجع تقلید البته تنها به تفسیر نمونه و مکتب اسلام بسنده نکرد. کوچه جنب دفتر آیت الله دو مدرسه حوزوی امام علی، امام حسن و امام حسین قرار گرفته است. که سومین مدرسه به طور تخصصی به آموزش علوم قرآنی برای طلاب اختصاص داده شده است.
* دفتر و حسینیه آیت الله عبدالکریم موسوی اردبیلی دومین رییس دستگاه قضایی جمهوری اسلامی و از مراجع تقلید متمایل به اصلاح طلبان نیز در میانه خیابان صفائیه قرار دارد. وی در این مکان به تدریس فقه و اصول می پردازد.
* چند قدم نرسیده به کوچه بیگدلی تابلوی دفتر آیت الله علوی گرگانی زده شده است. علوی گرگانی از مراجعی است که به تازگی در قم مطرح شده است و هنوز چندان شناخته شده نیست.
* بیگدلی نام کوچه ای است در نزدیکی دفتر آیت الله علوی گرگانی قرار دارد. حدود ۵۰۰ متر پایین تر در همین کوچه، دفتر آیت الله حسین نوری همدانی قرار گرفته است. نوری همدانی از روحانیون انقلابی است که از یاران امام خمینی محسوب می شود. وی از مراجعی است که نام وی در فهرست سال ۱۳۷۳ مراجع تقلید مورد تأیید جامعه مدرسین قرار نداشت، اما گمانه زنی ها حاکی از آن است که وی نیز به عنوان یکی از مراجع جائز التقلید به زودی از سوی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مطرح خواهد شد.
* آیت الله حسین وحید خراسانی در انتهای یکی دیگر از کوچه های میانی خیابان صفائیه زندگی می کند. دفتر این آیت الله نیز در کنار منزلش است. سخنرانی های آتشین وحید خراسانی در آبادان و پس از آن در تهران و حسینیه ارشاد هنوز هم جزئی از خاطرات قدیمی ها است. آیت الله وحید خراسانی در طول روز ۲ درس عمومی دارد که صبح و عصر برگزار می شود. درس صبح آیت الله وحید شلوغ ترین درس در حوزه محسوب می شود. به طور متوسط در هر جلسه درس ایشان حدود ۲ تا ۳ هزار طلبه شرکت می کنند. وحید خراسانی در سخنان خود انتقادهای فراوانی علیه بزرگان اهل سنت اتخاذ می کند و از این جهت وحید جزء مراجع سنتی قم قلمداد می شود. وی که امروز ۸۸ سال دارد، از جمله پایه گذران نهضت زنده کردن سالروز شهادت حضرت زهرا است. آیت الله در این روز و در روزشهادت امام صادق(ع) با پای برهنه، پیاده از دفتر خود تا حرم حضرت معصومه در بین دسته عزادار حاضر می شود.
* در بخش انتهایی این خیابان، دفتر آیت الله خامنه ای قرار دارد. دفتری که در کنار خود حسینیه امام خمینی را نیز جای داده است. این محل قبلاً به آیت الله موسوی اردبیلی تعلق داشت و در اوایل رهبری آیت الله خامنه ای به دفتر ایشان فروخته شد. دفتر آیت الله خامنه ای چهارشنبه شب ها پذیرای درس اخلاق آیت الله مصباح یزدی است که بیشتر، طلبه های جوان پای درس ایشان حاضر می شوند. دفتر رهبری را حجت الاسلام و المسلمین ملکا مدیریت می کند. آیت الله خامنه ای گهگاه به طور سرزده به قم می آید و علاوه بر زیارت حرم حضرت معصومه، سری به این دفتر می زند.

حاشیه ها:

احتمالا تا این جای این نوشته، تصورتان از خیابان آیت الله ها، چیزی مشابه واتیکان شده است. فضایی استریل که تحت سیطره نیروهای روحانی قرار دارد. اما این تصویر کاملی از واقعیت خیابان صفائیه قم نیست. توجه ویژه عالمان دینی به این خیابان، بیشتر به خاطر نزدیک بودنش به حرم حضرت معصومه و دسترسی آسان به مدرسه فیضیه و دیگر مدارس علمیه مرکز شهر بوده است. خیابان صفائیه به همان میزان که برای آیت الله های سنتی جذابیت دارد، برای جوانان امروزی قم هم جذاب است. نزدیک دفتر آیت الله خامنه ای، تنها پارک بزرگ مرکز شهر«بوستان نجمه» قرار گرفته است که معمولا پاتوق جوانان است. جایی که تا کمی پیش تر، ابتدای آن تابلویی داشت که سمت راست را برای استفاده آقایان و سمت چپ را برای خانم ها و خانواده ها معرفی می کرد. در مسیر خیابان صفائیه مغازه های مختلف و مجتمع های تجاری به چشم می خورد. اگر در خیابان صفائیه می شود به راحتی به دفتر بیشتر مراجع مطرح سر زد، می شود به آسانی آخرین مدهای لباس را هم پیدا کرد، از وضعیت بازار جواهرات با خبر شد، تجهیزات رایانه را تهیه کرد و در مراکز اینترنت پرسرعت برای خطوط ADSL نام نویسی نمود یا جدیدتریین مدل های تلفن همراه را قیمت کرد. حتی ساز فروشی هم در این خیابان پیدا می شود. خلاصه آن که واقعیت خیابان صفائیه قم نمونه کاملی است از زندگی مسالمت آمیز روحانیت سنتی با جوانان مدرن.

--

*. پیش از انقلاب، نام این خیابان «صفائیه» بود. در جریان اعتراض روحانیون در توهین به امام خمینی، در ۱۹ دی ۱۳۵۶ گروهی از مردم و روحانیون از دفتر آیت الله نوری همدانی اقدام به برگزاری راهپیمایی کردند. این راهپیمایی در چهار راه بیمارستان با برخورد مسلحانه نیروهای انتظامی حکومت مواجه شد و در نتیجه عده ای به شهادت رسیدند. به همین خاطر پس از انقلاب نام رسمی این خیابان به «شهدا» تغییر یافت، اما در گویش مردم هنوز هم به خیابان صفائیه شهرت دارد.

**. بیوت جمع بیت است به معنی خانه. در اصطلاح طلبگی به دفتر یک آیت الله «بیت» نیز گفته می شود، مانند بیت امام خمینی و…


حجت الاسلام سیدمرتضی ابطحی/روزنامه جهان اقتصاد