نقد غلامعلی حدادعادل بر فیلم "کتاب قانون" : آیا واقعا ما اینقدر بد هستیم؟!

فرصتي به‎دست آمد تا به تماشاي فيلم «کتاب قانون» بنشينم و ضرورتي احساس شد تا يادداشتي در نقد آن بنويسم. تهيه کننده «کتاب قانون» آقاي محسن علي‎اکبري است که پيش از اين چند فيلم درباره «دفاع مقدس» و نيز فيلم‎هاي خوب «مريم مقدس» و «اصحاب کهف» را ساخته و اخيرا نيز مجموعه تلويزيوني خوش‎ساخت و دلنشين «نردبان آسمان» را از او مشاهده کرده‎ايم. کارگردان فيلم مازيار ميري است و نقش اول بازيگر مرد را در آن، پرويز پرستويي بر عهده دارد.

«کتاب قانون» در حدود دو سال اجازه نمايش پيدا نمي‎کرد و اخيرا با تحولي که در مديريت و مسئوليت‎هاي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي حاصل شده، مجوز گرفته و در سينماهاي کشور به نمايش درآمده است.

داستان فيلم به صورت خلاصه از اين قرار است:

رحمان توانا (پرويز پرستويي) که سابقه حضور در جبهه نيز دارد، همراه با هيئتي در قالب يک مأموريت براي شرکت در يک جلسه مذاکره به بيروت مي‎رود و در آن‎جا با يک خانم جوان مسيحي به‎نام «ژوليت خمسه» که صاحب يک رستوران است، آشنا مي‎شود. اين خانم زبان فارسي را آموخته و با ادبيات ايراني، به‎ويژه اشعار حافظ آشنايي دارد و لفظ قلم صحبت مي‎کند. اين آشنايي به عشقي ميان اين دو مبدل مي‎شود و با مسلمان شدن ژوليت و تغيير نام او به «آمنه»، به ازدواج منتهي مي‎شود. «مرد ايراني» همسر خارجي تازه‎مسلمان خود را به ايران مي‎آورد و زندگي با او را در محيط ايراني در کنار خانواده سنتي خود آغاز مي‎کند و از اين‎جا ماجراي اصلي فيلم و پيام آن شکل مي‎گيرد. فيلم جنبه‎ها و جهات گوناگوني دارد که قابل بحث و بررسي است. ما توضيح مي‎دهيم تنها به بحث درباره پيام اصلي فيلم بپردازيم و توجه خواننده اين نقد و بينندگان فيلم را به اين جنبه معطوف کنيم. «کتاب قانون» مي‎خواهد تناوب اسلام حقيقي را با «رفتار مسلمانان» نشان دهد. رفتار غلطي که آکنده از جهل و تعصب و آلوده به خرافات و به نام دين در قالب «سنت» ظهور و بروزهاي گسترده دارد. منبع و مأخذ اسلام حقيقي، «قرآن» است که «کتاب قانون» است و آمنه نومسلمان، اسلام خود را از آن گرفته و مي‎خواهد براساس آن عمل کند. فاصله ميان اسلام قرآني و افکار و اعمال مسلمانان سنتي در چنين فضايي به نمايش گذاشته مي‎شود. خانواده رحمان توانا با عروس خارجي تازه‎مسلمان خود دچار تعارض مي‎شوند. زندگي آن‎ها يکسره با دروغ و غيبت و تهمت و اسراف و کج‎فهمي و خرافات همراه است و آمنه امروزي و ژوليت ديروزي به همه اين رفتارها با استناد به قرآن اعتراض مي‎کند و با واکنش‎هاي غيرمنطقي خانواده شوهرش روبه‎رو مي‎شود. همه اعضاي اين خانواده به استثناي يک دختر جوان (کوکب) که خواهر رحمان تواناست، با او دشمني مي‎کنند. اما آمنه با اسلام قرآني خود تنها با خانواده شوهرش مشکل ندارد، بلکه با قصاب و بقال و ميوه‎فروش محله هم مشکل دارد. کاسب‎هاي محله هم بي‎استثنا کم‎فروش و متقلب و بدجنس و حقه‎بازند و همه اين بانوي نومسلمان مؤمن به اسلام حقيقي را که با امر به معروف و نهي از منکرهاي خود از آن‎ها انتقاد مي‎کند، از خود مي‎رانند. مي‎توان گفت که در بطن انديشه‎ حاکم بر فيلم «کتاب قانون» انديشه قابل فهم و نيت پاک و مقدسي وجود داشته که همانا نقد رفتار عامه مردم در ترازوي اسلام و قرآن بوده است. علي‎اکبري در دفاع از فيلمي که ساخته مي‎گويد:

«اگر روزي سلمان فارسي تازه مسلمان شده در کنار حضرت رسول(ص)، حتي نزديکان پيامبر را براساس کتاب ا... نقد مي‎کرد، صحابه بايد ناراحت مي‎شدند که چرا يک ايراني قوم عرب را به مسخره گرفت و ما را موعظه مي‎کند؟»

اما بايد گفت اين فکر خوب و اين نيت پاک، خوب اجرا نشده و فيلم «کتاب قانون» عيب‎هاي اساسي دارد. مهمترين عيب اين فيلم سياه ديدن يک طرف و سفيد ديدن طرف ديگر است. البته سفيد ديدن ژوليت يا آمنه به خودي خود عيب نيست، اما فيلم در بيان کج‎انديشي‎ها و کج‎رفتاري‎هاي خودي‎ها دچار افراط غيرقابل‎قبولي شده است. اين افراط سبب شده تا کتاب قانون از جانب مسلمانان ايراني، تصويري سياه و کاملا منفي ترسيم کند. در اين فيلم همه بد عمل مي‎کنند. رييس هيئت اعزامي ايران به لبنان و رفيق رحمان توانا، مظهر يک مسلمان عقب‎مانده و مرتجع و کج‎فهم است که با ناراحتي و حتي بدجنسي‎هاي خود به آمنه جفا مي‎کند و ابروي مسلماني را مي‎برد. زن‎ها و کسبه محل هم، همه بدجنس و نادان و خرافاتي‎اند. دل‎سوزي‎هاي کوکب براي آمنه هم تأثيري در تحليل اين سياه‎نمايي ندارد. حتي خود «رحمان توانا» هم که آمنه در اثر عشق به او مسلمان شده است، با همسرش همراه نيست و از او دفاع نمي‎کند، بلکه اسير وسوسه‎هاي ديگران مي‎شود و با آمنه نامهرباني مي‎کند. بيننده ايراني «کتاب قانون» حتي بايد از خود بپرسد، آيا ما واقعا اين اندازه بد هستيم که يک خانم جوان مسيحي که بعد از عشق به يک مرد ايراني مسلمان شده و معلوم نيست اسلام را از چه کسي و به راهنمايي کدام معلم و مرشدي فراگرفته، مي‎آيد و معلم همه ما مي‎شود و همه ما در امتحان او مردود مي‎شويم؟

اما اين‎که بسياري از ما اسلام را چنان‎که هست نمي‎شناسيم، ترديدي نيست و در اين‎که بسياري از ما برخلاف ادعاي مسلماني، رفتار و کرداري غيراسلامي داريم نيز ترديدي نيست. همچنين بايد قبول کرد که هيچ عيبي ندارد که يک تازه‎مسلمان از اسلام چيزهايي بفهمد که ما از آن غافل مانده‎ايم. چنان‎که مولانا نيز گفته است:

بهتر آن باشد که سر دلبران/ گفته آيد در حديث ديگران

اين‎ها جنبه‎هاي مثبت و محاسن قابل‎فهم و قابل‎قبول فيلم «کتاب قانون» است. اما آن‎چه مايه تعجب و تأسف است، تصويري است که از جامعه ما، آن‎ هم سي سال بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در اين فيلم ترسيم مي‎شود. اگر يک غيرايراني ناآشنا با ايران، اين فيلم را ببيند، از خود خواهد پرسيد آيا اين مردم با چنين درک غلط و کج و معوجي از اسلام، توانسته‎اند در کشورشان به نام «اسلام» انقلاب کنند و جمهوري اسلامي ايجاد کنند. آيا اين مردم براي چنين فرهنگ زشت و مشمئزکننده‎اي چندصدهزار شهيد و جانباز و ايثارگر تقديم کرده‎اند؟

انصاف حکم مي‎کند که بگوييم فيلم «کتاب قانون» محصول مشترک يک «نيت خوب» و يک «اجراي بد» است. در اين فيلم قصد تهيه‎کننده آن بوده که به اسلام خدمت کند، اما متأسفانه به مسلمانان و به‎خصوص به ايرانيان مسلمان جفا شده است. جا داشت در کنار اين‎همه رفتار منفي و سياه‎نمايي افراطي، نمونه‎هايي روشن و جذاب از حقايق و واقعيت‎هاي ايران اسلامي هم آورده مي‎شد تا پيام «کتاب قانون» پيام يأس و نااميدي نباشد. بي‎گمان اين واقع‎بيني مي‎توانست فيلم را جذاب‎تر و موثر‌تر کند.

الف